Một thời huy hoàng rồi lụi tàn ở Vinh - Bến Thuỷ của SIFA

SIFA là một trong những doanh nghiệp lớn nhất Việt Nam thời Pháp thuộc.

Mời đọc trước: Gia tộc người Pháp và đế chế kinh doanh số 1 Vinh - Bến Thuỷ

Khởi đầu suôn sẻ

Sự phát triển nhanh chóng của Công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ đã giúp nó nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường khai thác, thu mua và chế biến lâm sản. Từ chỗ đứng vững chắc đó, họ bắt đầu lấn sân sang một lĩnh vực đương thời được coi là chế biến sâu, đó là sản xuất diêm. Tại Bến Thủy, trước năm 1903 họ đã xây dựng một nhà máy sản xuất diêm, với nhãn hiệu Diêm Kim Long. Thế nhưng, nhận thấy nếu đơn độc sẽ khó cạnh tranh với các nhà máy sản xuất diêm của người Hoa và của Nhật Bản khi đó, nên công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ đã tính đến việc liên doanh với một tổ chức khác.

Bài liên quan

Gia tộc người Pháp và đế chế kinh doanh số 1 Vinh - Bến Thuỷ

Ngày 17/12/1903, Công ty Diêm Đông Dương đã được thành lập. Đây là công ty liên doanh giữa công ty Lâm Nghiệp và Thương Mại Trung Kỳ và Nhà máy diêm Hà Nội (thuộc công ty Diêm Trung Ương (l’Usine de Hanoï de la Société Centrale des Allumettes). Vốn thành lập là 1.600.000 Franc Pháp. Trong đó ông Frédéric Mange và em là Emile Mange đều nằm trong Hội đồng quản trị.

Công ty Diêm Đông Dương có hai nhà máy ở Hà Nội và Bến Thủy, trong đó Nhà máy Diêm Bến Thủy có cơ sở vật chất và thiết bị rất hiện đại. Nhà máy Diêm Bến Thủy có 6 bộ phận chính: Nhà Đẽo có nhiệm vụ vớt gỗ dưới sông lên đo cắt và chở vào nhà máy. Nhà máy đã lắp đặt một dàn cẩu hiện đại để cẩu gỗ từ dưới bến sông lên, đưa vào xưởng cưa, xẻ. Từ đây lại có hệ thống đường ray đưa gỗ vào các xưởng chế biến; Nhà Kẽm là phân xưởng bóc gỗ, chặt que, nấu, sấy và sàng que cho vào khay; Bộ phận cầm bàn là phân xưởng rải que thành lối, nhúng thuốc gom que; Bộ phận sấy vỏ bao diêm; Bộ phận bỏ que vào bao; Bộ phận quét phấn và dán tem

Ngoài ra còn có một số bộ phận nhỏ làm nhiệm vụ sửa chữa nhà cửa, phân xưởng.

Mặc dù đã được trang bị những máy móc, thiết bị hiện đại nhất thế giới lúc bấy giờ, nhưng các công đoạn sản xuất diêm tại Nhà máy Diêm Bến Thủy vẫn cần đến một số lượng công nhân rất lớn, dao động từ 700 đến 1.000 người. Ngoài một số công nhân kỹ thuật được đào tạo, nhà máy Diêm Bến Thủy cũng thu hút nhiều lao động phổ thông, nhất là lao động nữ và kể cả lao động trẻ em. Tính ra trong nhà máy, lao động nam chỉ chiếm 25%; lao động nữ chiếm 50%; lao động trẻ em chiếm tới 25%.

Trong nhiều năm liền giám đốc kỹ thuật của nhà máy Diêm Bến Thủy là kỹ sư Frédéric Walthert, con rể của ông chủ F. Mange. Việc trực tiếp quản lý sản xuất được giao cho người Việt, trong đó nhiều năm làm việc này là doanh nhân Trương Đắc Hạp, sau đó là con trai ông, Trương Đắc Du.

Nhờ có công nghệ hiện đại, sản phẩm của Công ty Diêm Đông Dương mau chóng được thị trường chấp nhận. Nhà máy sản xuất 500 đến 600 hộp diêm mỗi tháng (một hộp chứa 7.200 bao diêm), tức là xấp xỉ - bốn triệu bao diêm mỗi tháng. Diêm Bến Thủy được bán rộng rãi ở Bắc Kỳ, Annam và Nam Kỳ.

Ngay trong năm đầu tiên, lợi nhuận mang lại đã là 150.000 Fr, tỷ suất lợi nhuận lên tới 9,5% trên vốn.

Sự phát triển của Diêm Bến Thủy, với công nghệ hiện đại, chất lượng cao đã đe dọa đến sự sống còn của hàng chục xưởng sản xuất diêm của người Hoa khắp cả ba kỳ. Lúc này sự cạnh tranh mạnh nhất mà Diêm Đông Dương gặp phải hầu như chỉ còn là của các cơ sở sản xuất diêm của người Nhật ở Nam Kỳ. Do cuộc khủng hoảng kinh tế xẩy ra ở Đông Dương, cộng với tình hình lũ lụt, mất mùa, nên sức mua bị hạn chế. Kết quả của năm tài chính 1906 sụt giảm đáng kể so với những năm trước đó. Trong nửa cuối năm 1906, thậm chí đã phải tạm ngừng sản xuất trong vài tuần.

Để nâng cao sức cạnh tranh với diêm của người Nhật, trong năm 1907 Công ty Diêm Đông Dương đã tiếp tục đầu tư nâng cấp công nghệ, xây dựng kè bờ sông và lắp thêm điện, đồng thời tăng cường quản lý, giảm giá thành. Năm 1908, nhà máy Diêm Bến Thủy tiếp tục được lắp đặt một lò hơi mới và xây dựng một ống khó cao 30 mét. Do đó, tài sản cố định của công ty Diêm Đông Dương lúc này đã vượt quá 1.800.000 Fr. Sau khi gần như đã đảm bảo độc quyền thị trường diêm với toàn bộ vùng Viễn Đông, năm 1907 Công ty cũng đã thực hiện thử nghiệm xuất khẩu một số lô hàng ra nước ngoài, đến một số nước châu Phi và đã mang lại kết quả đáng khích lệ.

Năm 1908 Nhà máy Bến Thủy sản xuất ra 36.000.000 bao diêm, một phần trong đó được xuất đi các nước châu Phi (Madagascar, Obock, Aden, Djibouti et l'Algérie.). Doanh thu và lợi nhuận các năm 1907, 1908 tiếp tục tăng.

Hoạ vô đơn chí: Hỏa hoạn thiên tai…

Thế nhưng, năm 1910, nhà máy Diêm Bến Thủy đã phải đối mặt với hai sự cố lớn. Vào những ngày cuối tháng 1/1910 một trận cháy lớn đã phá hủy hoàn toàn máy sấy que và gây thiệt hại năng nề cho nhiều máy công cụ khác. Mùa lũ lụt năm đó, vào ngày 26/9, một cơn bão và lũ lụt đã làm ngập hoàn toàn nhà máy trong nhiều ngày liền.

Việc khắc phụ hậu quả của hỏa hoạn và thiên tai đã tiêu tốn của nhà máy Diêm Bến Thủy khoản tiền lên tới 66.050 Fr. Đồng thời cũng phải chi tiếp 21.000 Fr để thay thế một số máy công cụ.

Thiên tai và hỏa hoạn đã gây thiệt hại khá nặng nề cho sản xuất, kinh doanh của nhà máy. Bên cạnh đó, quy định mới của chính quyền về việc thắt chặt lao động ban đêm cũng gây không ít bất lợi cho doanh nghiệp. Doanh thu và lợi nhuận của công ty năm 1910 đã giảm sút đáng kể. Đó là chưa kể, trong năm này ông F. Mange cũng gặp phải rắc rối lớn với ngân hàng, có nguy cơ phải phá sản Công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ, một đối tác quan trọng nhất của Công ty Diêm Đông Dương.

Hoạn nạn và khó khăn đã thử thách ý chí và tài năng của F. Mange và các cộng sự. Trước hết, mặc dù vẫn có lợi nhuận, nhưng để khắc phục hậu quả và lập quỹ phòng chống rủi ro, F. Mange đã thuyết phục được các cổ đông chia sẻ. Và, năm 1910 là năm đầu tiên mà cổ tức đã không được chia cho các cổ đông của Công ty Diêm Đông Dương. Công ty cũng đã giành một số tiền lớn để khắc phục hậu quả hỏa hoạn, thiên tai, mua sắm thêm máy móc thay thế số bị hư hỏng và lạc hậu. Đồng thời kiện toàn lại bộ máy quản lý, siết chặt kỷ luật lao động, nâng cao năng suất lao động, giảm chi phí sản xuất và hạ giá thành. Nhờ vậy doanh thu các năm 1911, 1912 của công ty từng bước được cải thiện. Tỷ suất lợi nhuận cổ phiếu trở lại mức trên dưới 6%, như những năm trước.

Tháng 3/1912, Toàn quyền Đông Dương Albert Saraut đã đến thăm Công ty và Nhà máy Diêm Bến Thủy.

Những năm sau đó, nhà máy Diêm Bến Thủy cùng với công ty Diêm Đông Dương tiếp tục ổn định và phát triển. Ông F. Mange đã chèo lái công ty vượt qua những khó khăn mới, nhất là khi chính sách thuế của nhà nước đánh vào diêm thay đổi theo hướng tăng lên.

Thế nhưng, do những trục trặc về vốn vay với với ngân hàng Đông Dương, đến năm 1922 liên doanh giữa Công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ của ông F. Mange và Công ty Diêm Trung Ương (l’Usine de Hanoï de la Société Centrale des Allumettes) phải kết thúc. Nhưng chính biến cố này đã mở ra cho anh nhà F. Mange một cơ hội mới, theo đó cái tên SIFA (Société Indo-Chinoise Forestière et des Allumettes) chính thức ra đời.

SIFA và Nhà máy điện SIFA ra đời

Liên doanh với Công ty Diêm trung ương chấm dứt, Công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ của anh em nhà Mange sáp nhập công ty Diêm Đông Dương vào doanh nghiệp của mình.

Ngày 17/11/1922, các bên liên quan đã thống nhất sáp nhập hai công ty với tên gọi mới là Công ty Lâm nghiệp và Diêm Đông Dương, viết tắt là SIFA (Société indo-chinoise forestière et des allumettes). SIFA đã có số vốn lên tới 2.276.000 Fr, trong đó vốn góp của Frédéric Mange đại diên cho công ty Lâm nghiệp và Thương mại Trung Kỳ là là 6.276 cổ phần trị giá 100 Fr/cổ phần.

Báo Tiếng Vọng An Nam (L’Écho Annamite) số ra ngày 24/5/1923 có viết: “Như vậy, sự hợp nhất này làm tăng lên khả năng cạnh tranh ở thị trường nội địa Đông Dương. Thực chất lúc này (năm 1923) chỉ còn là sự cạnh tranh giữa 2 công ty diêm lớn nhất: Công ty Lâm nghiệp và Diêm Đông Dương của người Pháp ở Bến Thủy, Trung Kỳ với công ty diêm Hợp Thành của người Hoa ở Chợ Lớn Nam Kỳ”.

Nhưng do sự cạnh tranh nên từ năm 1922 trở đi, SIFA phải tăng vốn rất nhiều lần.

Ngày 22/5/1922, Hội đồng quản trị đã quyết định đã tăng vốn lên 4.552.000 Fr, tức là thêm 22.760 cổ phần mới với nhiều thành viên hội đồng quản trị mới. Mục đích tăng mới là xây thêm một trạm phát điện riêng cho nhà máy và thay thế những máy móc cũ để tăng năng suất lên gấp đôi.

Năm 1923, SIFA quyết định đầu tư lớn để xây dựng một nhà máy điện, cung cấp điện cho Vinh - Bến Thủy. Một nhà máy hiện đại, với công nghệ của hãng Toshi (Italia) đã được xây dựng dưới chân núi Quyết. Với công suất 3.500kw, nhà máy điện SIFA khi đó có công suất lớn hơn cả nhà máy điện Chợ Lớn và nhà máy điện Hà Nội. Lượng điện sản xuất ra được cung cấp trước hết cho các cơ sở sản xuất và thương mại tập trung khá dày đặc ở khu vực Bến Thủy. Những năm sau đó, SIFA giành được một hợp đồng chiếu sáng đô thị cho Vinh, Trường Thi, Bến Thủy. Một đường dây truyền tải điện dài 5km được xây dựng đưa điện từ Bến Thủy lên Vinh. 227 bóng đèn công cộng và 550 bóng đèn chiếu sáng riêng đã được nhà máy điện SIFA cấp nguồn.

Sự ra đời của nhà máy điện không chỉ nâng cao đẳng cấp cho SIFA trên thương trường, mà còn góp phần nâng cao vị thế cho đô thị Vinh - Bến Thủy ở Trung Kỳ và Đông Dương. Điện không chỉ thúc đẩy sản xuất, thay đổi bộ mặt đô thị, mà còn làm cho Vinh - Bến Thủy trở thành một trung tâm sản xuất và tiêu thụ điện lớn nhất Trung Kỳ. Công suất của nhà máy điện SIFA bằng một nửa tổng công suất của 22 nhà máy và cơ sở phát điện ở Trung Kỳ cộng lại. Đến năm 1936, sản lượng điện tiêu thụ ở Vinh - Bến Thủy gấp đôi ở Đà nẵng, gấp 10 lần Hội An, gấp 5 lần Quy Nhơn…

Thuyền to sóng lớn, việc tiếp tục mở rộng, nâng cấp nhà máy gỗ có từ trước, cùng với việc nâng sản lượng nhà máy Diêm lên gấp đôi và xây dựng nhà máy điện đã buộc SIFA phải tiếp tục tăng vốn.

Tháng 1/1925, tăng lên tới 9.104.000 Fr Pháp, tức lại tăng gấp đôi với tỷ lệ pha loãng cổ phần cao. Điều này môt mặt nâng cao vị thế và sức cạnh tranh của SIFA, nhưng mặt khác cũng đặt ông F. Mange trước nguy cơ mất dần sự kiểm soát.

Tuy nhiên, cho đến năm 1924, lợi nhuận vẫn đạt tới 1.532.000 Fr Pháp và anh em nhà Mange vẫn chi phối hội đồng quản trị của SIFA:

Fréderic Mange : Tổng Giám Đốc

Louis Mange : Giám Đốc Kỹ Thuật

Roger Manger : Trợ lý kế toán

Guiomard và Walthert (Vợ chồng con rể): Giám đốc công ty.

Mất quyền kiểm soát

Mặc dù đã phát triển thành một tập đoàn lớn, nhưng SIFA tiếp tục phải đối mặt với những khó khăn và thử thách mới. Trong những năm 1920, sự ra đời của chiếc bật lửa dùng dầu hỏa hoặc xăng đã thực sự là một thách thức lớn cho tất cả các hãng diêm trên thế giới. Bên cạnh đó, năm 1924, chính quyền thuộc địa Pháp ở Đông Dương lại tăng thuế tiêu thụ lên tới 40% cho sản phẩm diêm. Thị trường khó khăn, cộng với máy móc cũ đã hết năng suất, đã dẫn tới sự sụt giảm đáng kể lợi nhuận của SIFA, dẫn tới lợi nhuận hàng năm chỉ còn 5-6 %.

Thế nhưng, thách thức lớn nhất đối với gia đình F. Mange và SIFA chính là một sự kiện chính trị long trời lở đất: Xô viết Nghệ Tĩnh 1930- 1931. Khu vực Bến Thủy nói chung, các nhà máy của SIFA nói riêng là nơi tập trung rất đông công nhân. Những năm 1930, khu vực Bến Thủy có tới trên dưới 4.000 công nhân, trong đó SIFA có khoảng 1.200, đông nhất là Nhà máy Diêm. Từ cuối những năm 1920, nhà máy Diêm đã là cái nôi của Tân Việt. Khi Đảng Cộng sản Đông Dương ra đời, đa số những đảng viên Tân Việt ở đây cũng trở thành đảng viên cộng sản. Nhà máy Diêm Bến Thủy lúc đó hầu như có đủ mặt những nhân vật chủ chốt của phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh ở Vinh Bến Thủy: Lê Mao, Lê Viết Thuật, Lê Doãn Sửu, Nguyễn Lợi, Nguyễn Thị Duệ, Nguyễn Phúc, Nguyễn Viết Lục…Đó chính là nguyên nhân khi sự kiện Xô viết Nghệ Tĩnh xẩy ra thì nơi phong trào công nhân mạnh nhất chính là Nhà máy Diêm Bến Thủy và các nhà máy khác của SIFA. Việc đình công, bãi công nhiều tháng trời, một số máy móc bị phá hủy, đường ray đưa gỗ từ xưởng cưa vào nhà máy cũng bị lột đã khiến cho nhà máy bị thiệt hại nặng nề. Sản xuất của nhà máy diêm và các nhà máy khác cũng bị đình trệ. Một lần nữa, năm 1930 các cổ đông của SIFA không được chia lợi tức.

Trước tình hình đó, một sự thay đổi lớn đã xẩy ra vào tháng 4/1931, ông Georges Maspero, Cựu Khâm Sứ Nam Kỳ, Giám đốc Hội đồng tư vấn Ngân hàng Pháp Hoa được bổ nhiệm làm chủ tịch Công ty Lâm nghiệp và Diêm Đông Dương (SIFA).

Ngày 27/12/1932, hội đồng lãnh đạo (ở Pháp) đã công bố vì lý do đã làm hao hụt lượng tiền mặt lớn, cũng như lợi nhuận đi xuống của SIFA, đề nghị ông Frédéric Mange từ chức. Và, ông cũng đã từ chức ngay sau đó. Hai năm sau, 1934, Frédéric Mange qua đời, sau hơn 50 năm đưa cả gia đình dấn thân vào chiến trường đầu tư ở Vinh - Bến Thủy.

Sau khi thay đổi bộ máy quản lý, hoạt động của SIFA có một số chuyển biến tích cực. Sản xuất gỗ và điện tiếp tục được duy trì ổn định. Thế nhưng, sản xuất diêm vẫn gặp rất nhiều khó khăn. Cầm cự được một thời gian, đến năm 1935, nhà máy Diêm Bến Thủy chính thức đóng cửa, kết thúc một thương hiệu nổi tiếng. Các nhà máy khác cũng không phát triển thêm, chỉ duy trì cho đến năm 1945 và bị phá hủy hoàn toàn trong tiêu thổ kháng chiến năm 1947.

Từ đây, ở Vinh - Bến Thủy, cái tên SIFA chỉ còn trong sách sử và kí ức người già...

Bài liên quan

Chuyện chưa kể về nhà tư bản đầu tiên ở Vinh - Bến Thuỷ

Lê Viết Lới - Doanh nhân 'Trung kỳ' dám đối đầu với người Pháp

30 năm ở Vinh và sự nghiệp lừng lẫy của cha đẻ cao Sao Vàng

Chuyện chưa kể về nhà tư bản đầu tiên ở Vinh - Bến Thuỷ