Thách thức và cơ hội nào cho gạo Việt Nam khi xuất khẩu giảm 2 chữ số?

Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, lũy kế đến hết tháng 11, xuất khẩu gạo đạt 7,5 triệu tấn, trị giá 3,83 tỷ USD, giảm 11,5% về lượng và giảm sâu 28% về giá trị so với cùng kỳ. Sự sụt giảm này đến từ việc các thị trường truyền thống lớn như Philippines và Indonesia giảm hoặc ngưng nhập khẩu.

Trái ngược với chiều xuất khẩu, kim ngạch nhập khẩu gạo lại tăng lên mức 1,5 tỷ USD, cao hơn 200 triệu USD so với cùng kỳ, khiến thặng dư thương mại của ngành giảm tới 41%, chỉ còn 2,33 tỷ USD. Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, sự gia tăng nhập khẩu này được cho là tín hiệu cho thấy nguồn cung lúa gạo nội địa đang giảm dần - thực trạng này vốn đã được các chuyên gia trong ngành cảnh báo. Theo Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam, diện tích canh tác lúa đang bị thu hẹp do công nghiệp hóa và sự cạnh tranh từ các cây trồng có giá trị kinh tế cao hơn. Với xu hướng này, dự báo đến năm 2030, sản lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam có thể sẽ chỉ còn khoảng 5 triệu tấn.

Theo Sở Giao dịch Hàng hóa Việt Nam (MXV), sau gần hai năm duy trì ở vùng giá cao kỷ lục, thị trường gạo thế giới đang đảo chiều nhanh hơn dự kiến. Từ chỗ khan hiếm nguồn cung vì thời tiết và chính sách hạn chế xuất khẩu của một số quốc gia, nay bức tranh đang dần đổi màu khi các nước sản xuất lớn đồng loạt được mùa, trong khi nhu cầu nhập khẩu lại chững lại rõ rệt. Trong bối cảnh đó, Việt Nam - 1 trong 3 quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới đang chịu sức ép cạnh tranh ngày càng lớn, đặc biệt khi Ấn Độ đang nổi lên như “ngòi nổ” của làn sóng dư cung toàn cầu...

Ấn Độ trở thành “ngòi nổ” dư cung toàn cầu

Theo ghi nhận từ các tổ chức thương mại quốc tế, giá gạo 5% tấm trên thị trường thế giới đã liên tục suy giảm kể từ tháng 5 năm ngoái. Trong tháng 9 vừa qua, giá gạo xuất khẩu FOB 5% tấm của Thái Lan giảm xuống mức thấp nhất trong gần 9 năm, chỉ còn khoảng 358 USD/tấn, trong khi giá gạo cùng loại của Ấn Độ sau khi chạm đáy 3 năm cũng chỉ hồi phục nhẹ lên 363 USD/tấn. Gạo Việt Nam không nằm ngoài xu hướng này, khi giá trung bình xuất khẩu tháng 9 dao động quanh 451 USD/tấn, thấp hơn hơn 22% so với cùng kỳ năm ngoái.

Chuyên gia của MXV chỉ ra rằng diễn biến giảm giá cho thấy sự thay đổi căn bản trong cán cân cung - cầu toàn cầu. Báo cáo mới nhất của Hội đồng Ngũ cốc Quốc tế (IGC) cho thấy, sản lượng gạo toàn cầu trong niên vụ 2025-2026 dự kiến đạt mức kỷ lục 727 triệu tấn, tăng 1,5% so với vụ trước. Bên cạnh đó, tồn kho toàn cầu được ước tính tăng 4,7%, đạt khoảng 183 triệu tấn - dấu hiệu rõ ràng cho thấy dư địa cung đang vượt xa cầu.

“Điểm” nổi bật nhất trong bức tranh này là Ấn Độ - quốc gia đang nắm giữ gần 40% tổng sản lượng xuất khẩu gạo toàn cầu. Sau thời gian áp dụng hạn chế xuất khẩu để kiểm soát lạm phát lương thực, nước này đã mở rộng hoạt động bán ra mạnh mẽ trong năm 2025, với sản lượng dự kiến 145 triệu tấn, tăng 7% so với cùng kỳ.

Trong khi đó, phía cầu lại ảm đạm hơn dự kiến. Philippines - quốc gia nhập khẩu gạo lớn nhất thế giới đã tạm dừng nhập khẩu trong hai tháng kể từ ngày 1/9 để bảo hộ sản xuất trong nước đúng mùa thu hoạch cao điểm. Đáng chú ý, Bộ Nông nghiệp nước này đang đề xuất kéo dài lệnh cấm đến tháng 4/2026 và chỉ mở cửa nhập khẩu trong một tháng duy nhất  vào tháng 1 năm sau.

Nếu kế hoạch này được thông qua, thị trường toàn cầu sẽ mất đi một điểm cầu trọng yếu trong nhiều tháng, khiến giá gạo càng chịu áp lực giảm.

Với nguồn cung dồi dào từ Ấn Độ, tồn kho tăng cao ở các quốc gia sản xuất, cộng thêm nhu cầu nhập khẩu sụt giảm, thị trường gạo toàn cầu đang bước vào giai đoạn dư cung rõ rệt nhất trong gần một thập kỷ.

Thách thức và cơ hội nào cho gạo Việt Nam

Chuyên gia MXV nhận định, là quốc gia đứng thứ ba thế giới về xuất khẩu gạo, Việt Nam đang đối mặt với thách thức không nhỏ khi giá gạo quốc tế giảm tốc trong khi chính sách thương mại của các đối tác liên tục thay đổi. Sau giai đoạn tăng nóng vào cuối tháng 8 và đầu tháng 9, giá gạo 5% tấm của Việt Nam đã quay đầu giảm, hiện chỉ còn 440-450 USD/tấn, phản ánh sự điều chỉnh cung - cầu cả trong nước lẫn trên thị trường toàn cầu.

Không chỉ mất thị trường truyền thống là Philippines do chính sách về nhập khẩu gạo của nước này, Việt Nam còn phải đối mặt với sự cạnh tranh ngày càng quyết liệt từ Ấn Độ và Thái Lan tại các khu vực như châu Phi, Malaysia và Trung Quốc. Trong khi Ấn Độ đang bán ra mạnh với mức giá thấp hơn trung bình 80-100 USD/tấn, thì Thái Lan lại đẩy mạnh xuất khẩu các dòng gạo chất lượng cao, khiến gạo Việt Nam chịu sức ép ở cả hai phân khúc giá rẻ và cao cấp.

Tuy nhiên, nhìn về phía trước, bức tranh không hoàn toàn u ám. Gạo Việt Nam vẫn giữ được vị thế đáng kể nhờ chất lượng và uy tín. Các giống gạo thơm và gạo dẻo như Đài Thơm 8, OM18, OM5451 tiếp tục được thị trường quốc tế, đặc biệt là Philippines và châu Phi, đánh giá cao về hương vị và độ ổn định. Dù chưa được cấp phép nhập khẩu chính thức, nhiều thương nhân Philippines vẫn chủ động đặt hàng trước với mức thanh toán từ 50-70% giá trị hợp đồng và yêu cầu giữ hàng tới tháng 11 - một tín hiệu cho thấy niềm tin đối với gạo Việt vẫn bền vững.

Trong ngắn hạn, giá gạo Việt Nam có thể tiếp tục chịu sức ép giảm khi vụ hè - thu đã gần cạn, trong khi vụ thu - đông chưa vào thu hoạch rộ, nhưng biên độ giảm sẽ không lớn. Về dài hạn, biến đổi khí hậu có thể khiến diện tích và năng suất lúa toàn cầu suy giảm, làm nguồn cung gạo thế giới thắt lại, qua đó hỗ trợ giá.

Phân tích của MXV chỉ ra rằng điểm tựa lớn nhất của ngành gạo Việt Nam vẫn là chất lượng và khả năng thích ứng nhanh với thị trường. Những năm gần đây, các doanh nghiệp xuất khẩu đã chuyển hướng mạnh sang phân khúc gạo đặc sản, gạo hữu cơ và gạo thơm cao cấp, vừa nâng giá trị gia tăng, vừa giảm phụ thuộc vào một vài thị trường truyền thống. Đây sẽ là hướng đi giúp gạo Việt Nam không chỉ “trụ vững” trong chu kỳ dư cung hiện nay, mà còn củng cố vị thế lâu dài trên bản đồ thương mại gạo toàn cầu.