Ngành xây dựng ở Việt Nam 'tốn' hơn 28.700 tỷ đồng vì tranh chấp pháp lý

Phát biểu tại Hội nghị Trọng tài Quốc tế tại TP.HCM, Luật sư Trần Hữu Huỳnh, Thành viên Hội đồng Trung tâm, Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC)cho biết, thị trường xây dựng Việt Nam đang ấm dần lên, hòa cùng dòng chảy FDI đang quay trở lại khu vực.

Tốc độ tăng trưởng ngành xây dựng hiện nay đạt từ 6 đến 10% mỗi năm – một con số đáng ghi nhận, phù hợp với định hướng phát triển kinh tế – xã hội của đất nước. Nhiều chương trình hạ tầng lớn được triển khai với mốc thời gian cụ thể, từ nhà ở xã hội, đến đường sắt cao tốc Bắc – Nam, đang mở ra những không gian phát triển rất lớn cho ngành xây dựng Việt Nam. Tuy nhiên, đằng sau sự tăng trưởng đó vẫn là những thách thức hiện hữu. Sự gia tăng tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng cho thấy những bất cập về thể chế, về năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, và cả sự thiếu vững chắc trong hành lang pháp lý – đặc biệt khi nền kinh tế ngày càng hội nhập sâu rộng

Chúng ta đang phải đối mặt với những "cơn địa chấn" về pháp lý toàn cầu – từ các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, đến những chính sách bảo hộ mậu dịch bất ngờ. Như từng có người nói, "ông Trump đã thả một quả bom hạt nhân vào nền kinh tế toàn cầu" – và hệ quả pháp lý từ đó vẫn còn tiếp tục lan rộng", ông Huỳnh cho biết.

Theo đại diện VIAC, đã đến lúc đặt ra một loạt vấn đề pháp lý mang tính chiến lược: từ rủi ro toàn cầu hóa, bài toán gia nhập chuỗi cung ứng, đến cách Việt Nam thích ứng với các thay đổi chính sách thương mại quốc tế. Đây là những nội dung không chỉ dành cho các nhà hoạch định chính sách cấp cao, mà cũng rất cần sự bàn bạc thẳng thắn từ những người đang trực tiếp hành nghề.

Trong khi đó, ông Nguyễn Bắc Thuỷ, Trưởng phòng Kinh tế và Hợp đồng xây dựng, Cục Kinh tế - Quản lý đầu tư xây dựng, (Bộ Xây dựng), Uỷ viên Ban Chấp hành Hội pháp luật Xây dựng Việt Nam (SCLVN), Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) cho biết, riêng về lĩnh vực xây dựng hạ tầng, trong kỷ nguyên vươn mình, bối cảnh mới, có những cơ chế cụ thể

Cơ chế đặc thù về trình tự, thủ tục trong quản lý dự án; Cơ chế đặc thù đặc biệt liên quan đến thiết kế/FEED; Quản lý thiết kế chi tiết sau thiết kế FEED; Công tác lựa chọn nhà thầu; Công tác quản lý chi phí đầu tư; Cơ chế về quy hoạch, kiến trúc, đất đai; Cơ chế về khai thác khoảng sản loại IV, làm VL thông thường; Cơ chế về phát triển, đào tạo, chuyển giao công nghệ; Phát triển DA theo mô hình TOD.

"Vì mới nên có thể nảy sinh những thách thức, dẫn đến tranh chấp. Thống kê của chúng tôi, tổng giá trị tranh chấp xây dựng tại Việt Nam khoảng 28.708 tỷ đồng. Trong khi đó, trị giá tranh chấp xây dựng trung bình hơn 65 tỷ đồng", ông Thuỷ nhận định.

Tranh chấp ngày càng gia tăng

Bà Vũ Thị Hằng, Phó Trưởng Ban Thư ký Tố tụng, Thành viên Hội đồng khoa học, Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC), cho biết, bối cảnh của ngành xây dựng đang đối mặt với khó khăn ngày càng gia tăng.

"Nhà thầu sẽ mất nguồn trả tiền cho nhà thầu hoặc doanh nghiệp xây dựng; Có những dự án đầu tư không đồng bộ; Các doanh nghiệp phải tự bỏ tiền ra để bảo vệ và đảm bảo và các tranh chấp phát sinh liên quan đến việc thanh toán hợp đồng xây dựng, huỷ hợp đồng hay các trường hợp bất khả kháng ngày càng trở nên phổ biến", bà Hằng nói.

Cũng theo bà Hằng, 66% các tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng tại VIAC hiện nay phát sinh từ các vi phạm liên quan đến việc quyết toán hợp đồng.

Các điều khoản về hợp đồng và thanh toán không rõ ràng, không lường trước được các khó khăn hoặc biến động có thể xảy ra trong quá trình thực hiện công trình (ví dụ: giá trị thị trường thay đổi).

Tiến độ thanh toán của nhà thầu phụ phụ thuộc vào tiến độ của hợp đồng chính giữa nhà thầu chính và chủ đầu tư, dẫn đến rủi ro dây chuyền khi một bên chậm trễ hoặc không thực hiện đúng nghĩa vụ.

Tài liệu thanh quyết toán không đầy đủ và không chính xác, chẳng hạn như biên bản nghiệm thu khối lượng, biên bản thanh toán, hóa đơn giá trị gia tăng chưa được thống nhất hoặc lập thiếu căn cứ.

Chủ đầu tư gây khó khăn trong việc thanh toán, trì hoãn hoặc mất khả năng chi trả, dẫn đến việc các nhà thầu không thể thu hồi chi phí và phát sinh khiếu kiện.

Các tranh chấp trong lĩnh vực này thường liên quan đến một bên là cá nhân, và thường phát sinh dưới hình thức chuỗi tranh chấp (mass arbitration). Đối với các tranh chấp như vậy, pháp luật điều chỉnh sẽ là pháp luật Việt Nam, do các tranh chấp liên quan đến bất động sản thuộc thẩm quyền giải quyết riêng biệt và độc quyền của Tòa án Việt Nam.

Điều này đồng nghĩa với việc pháp luật Việt Nam và các cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam sẽ là chủ thể giải quyết tranh chấp, theo quy định tại Điều 470, khoản 1(a) của Bộ luật Tố tụng Dân sự năm 2015.

"Năm 2023, số lượng tranh chấp tại VIAC đạt 424 vụ, tăng 46,2% so với năm 2022, ghi nhận mức tăng trưởng kỷ lục so với các năm trước về số vụ việc được giải quyết tại VIAC. Trong tổng số 424 vụ việc, có 111 vụ liên quan đến lĩnh vực bất động sản, chiếm 26% tổng số vụ tranh chấp tại VIAC.

Tại VIAC, khoảng 20% số vụ việc mới mỗi năm là tranh chấp phát sinh từ hoạt động xây dựng, bao gồm cả các tranh chấp liên quan đến hạ tầng và đầu tư xây dựng. Tuy nhiên, các tranh chấp này lại chiếm hơn 90% tổng giá trị tranh chấp hàng năm — phản ánh mức độ tài chính lớn và tính chất phức tạp cao của các tranh chấp trong lĩnh vực xây dựng.

Các tranh chấp phát sinh từ hoạt động kinh doanh bất động sản chiếm 26,2%, là lĩnh vực có số lượng tranh chấp cao nhất được VIAC tiếp nhận trong năm. Các lĩnh vực khác cũng ghi nhận tỷ lệ tranh chấp đáng kể như mua bán hàng hóa: chiếm 21,2%; Xây dựng: chiếm 18,6%", đại diện VIAC thống kê.