Thu hút FDI: Cần chuyển từ ưu đãi thuế sang ưu đãi dựa trên chi phí

Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) vừa tổ chức Diễn đàn “Hoàn thiện chính sách thu hút làn sóng FDI thế hệ mới vào các khu công nghiệp”.

Chia sẻ ý kiến tại Diễn đàn, ông Nguyễn Đức Hiển, Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương cho biết, gần 40 năm đổi mới, khu vực FDI đã thực hiện sứ mệnh quan trọng, đưa Việt Nam tham gia rộng hơn, trở thành mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị toàn cầu, đóng góp đáng kể vào GDP, vốn đầu tư, sản xuất công nghiệp, xuất khẩu và việc làm.

Theo đó, khu vực FDI đã đóng góp hơn 20% GDP; 15%-18% tổng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội; khoảng 25,4%-28% tổng thu ngân sách; tạo ra hơn 5,1 triệu việc làm; đóng góp hơn 70% giá trị xuất khẩu và hơn 50% giá trị sản xuất công nghiệp của Việt Nam.

Riêng trong giai đoạn 2021–2025, tổng FDI thực hiện đạt hơn 158 tỷ USD, vượt mục tiêu 100–150 tỷ USD đề ra trong Nghị quyết 50-NQ/TW.

Trong 10 tháng đầu năm 2025, Việt Nam đã thu hút 31,52 tỷ USD vốn FDI đăng ký, tăng 15,6% so với cùng kỳ năm trước; giải ngân đạt 21,3 tỷ USD, mức cao nhất trong 5 năm, tập trung lớn nhất trong lĩnh vực chế biến, chế tạo.

Tuy nhiên, Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương cũng nhấn mạnh, việc thu hút dòng vốn FDI vẫn còn những hạn chế, những vấn đề lớn cần xem xét như: dù dòng vốn FDI thu hút tăng mạnh, nhưng đóng góp của khu vực FDI trong tổng vốn đầu tư toàn xã hội vẫn tương đối khiêm tốn và có xu hướng giảm. Đặc biệt từ năm 2018 đến nay, tỷ trọng này đã giảm từ 17,9% xuống còn 16,5% năm 2024. Lợi thế chi phí thấp/lao động giá rẻ dần mất vị thế cạnh tranh.

Bên cạnh đó, chất lượng vốn FDI và tính lan tỏa còn thấp. Liên kết giữa khối doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước yếu; tỷ lệ nội địa hóa của doanh nghiệp FDI ở mức thấp (chỉ khoảng 20-25%); đóng góp của khu vực FDI vào hàm lượng giá trị gia tăng nội địa trong xuất khẩu thấp hơn rất nhiều so với các nước Đông Á và Đông Nam Á. Số lượng, quy mô các dự án đầu tư vào công nghệ cao, xanh, sạch, thân thiện môi trường còn thấp so với mục tiêu của Nghị quyết 50-NQ/TW.

Đặc biệt, ông Hiển nhấn mạnh, cơ chế ưu đãi hiện nay chưa đảm bảo khả năng cạnh tranh quốc tế; cơ chế khuyến khích, ưu đãi để tăng liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước chưa thỏa đáng, trong khi điều kiện và thủ tục hưởng ưu đãi khó đáp ứng; cách tiếp cận, hỗ trợ chưa phù hợp, còn mang tính đại trà, thiếu lựa chọn đối tượng hỗ trợ là doanh nghiệp có đủ năng lực kết nối.

Đối với các KCN, KKT, ngoài các ưu đãi chung, ưu đãi đầu tư vào các KCN hiện nay chủ yếu tập trung ở ưu đãi thuế và ưu đãi về hạ tầng (thuê đất đai,…). Hạ tầng và nguồn nhân lực còn là điểm nghẽn.

“Trong bối cảnh thực thi thuế tối thiểu toàn cầu, chúng ta cần có cơ chế chuyển từ ưu đãi thuế sang ưu đãi dựa trên chi phí (R&D, khấu hao và đào tạo) hoặc dựa trên kết quả đầu ra. Vậy phải làm thế nào để chuyển đổi?” – ông Hiển đặt vấn đề.

Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương khẳng định, Chiến lược thu hút FDI không chỉ phục vụ mục đích thu hút vốn, mà còn hướng đến xây dựng hệ sinh thái toàn diện, kết nối FDI với khu vực doanh nghiệp trong nước, dần làm chủ công nghệ và chiếm lĩnh các vị trí quan trọng trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Ông Phạm Thanh Bình – Giám đốc Trung tâm Xúc tiến thông tin hỗ trợ đầu tư phía Bắc, Cục Đầu tư nước ngoài, Bộ Tài chính – nhấn mạnh, trên thực tế, Việt Nam đã và đang trở thành điểm đến của nhiều tập đoàn, công ty lớn trong các lĩnh vực công nghiệp chế biến chế tạo, điện tử, năng lượng, dịch vụ.

Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới đang thay đổi mạnh mẽ – từ chuyển dịch chuỗi cung ứng, chuyển đổi số cho đến các cam kết về tăng trưởng xanh – yêu cầu Việt Nam phải tái định vị chiến lược, hướng đến thu hút nguồn vốn FDI chất lượng và giá trị hơn.

Đề xuất thúc đẩy chuyển đổi khu công nghiệp sinh thái

Từ thực tiễn nghiên cứu và hoạt động, ông Bạch Ngọc Tùng, Giám đốc Công ty Cổ phần Công nghệ Xây dựng ACUD Việt Nam chia sẻ các điểm nghẽn cản trở quá trình chuyển đổi khu công nghiệp sinh thái (KCNST) ở Việt Nam hiện nay, gồm:

Rào cản tài chính: chi phí đầu tư ban đầu cho hạ tầng xanh và công nghệ xử lý cao hơn 15-20% so với KCN truyền thống. Việc tiếp cận các nguồn vốn tín dụng xanh, trái phiếu xanh còn hạn chế do thiếu tiêu chí phân loại xanh cụ thể từ Ngân hàng Nhà nước.

Năng lực công nghệ: cộng sinh công nghiệp đòi hỏi công nghệ xử lý phức tạp để biến chất thải thành tài nguyên. Nhiều doanh nghiệp SME trong nước thiếu vốn và năng lực R&D để tham gia chuỗi này.

Thiếu thông tin và dữ liệu: đây là điểm nghẽn nghiêm trọng. Các doanh nghiệp trong cùng KCN thường không biết doanh nghiệp bên cạnh thải ra gì và cần nguyên liệu gì. Sự thiếu hụt cơ sở dữ liệu trung tâm về dòng vật chất và năng lượng làm đứt gãy các cơ hội cộng sinh tiềm năng.

Cơ chế phối hợp: sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước chưa thực sự nhịp nhàng trong việc cấp phép cho các dự án thí điểm mô hình mới.

Nhận thức doanh nghiệp: nhiều doanh nghiệp vẫn coi bảo vệ môi trường là chi phí thay vì cơ hội đầu tư, dẫn đến tâm lý đối phó.

Từ những vướng mắc trên, ông Tùng đề xuất 5 nhóm giải pháp trọng tâm để thúc đẩy phát triển khu công nghiệp sinh thái, gồm:

Hoàn thiện thể chế: Cần sớm nghiên cứu và xây dựng Luật Khu công nghiệp và Khu kinh tế. Việc nâng cấp từ Nghị định lên Luật sẽ tạo tính ổn định, thống nhất cao nhất cho hệ thống pháp lý, giúp nhà đầu tư yên tâm cam kết dài hạn. Trong Luật này, cần có một chương riêng quy định chi tiết về KCNST, các tiêu chuẩn cộng sinh và kinh tế tuần hoàn.

Chính sách tài chính và ưu đãi “xanh”: Đề xuất xây dựng các gói tín dụng ưu đãi, hỗ trợ lãi suất cho các chủ đầu tư hạ tầng KCN thực hiện chuyển đổi sang KCNST; áp dụng chính sách ưu đãi thuế và tiền thuê đất dựa trên kết quả hoạt động môi trường (performance-based incentives).

Quy hoạch và liên kết vùng: Kiến nghị quy hoạch phát triển KCN phải được tích hợp chặt chẽ vào quy hoạch vùng và quy hoạch tỉnh, tuân thủ định hướng chuyên môn hóa.

Hạ tầng số và minh bạch thông tin: Kiến nghị Chính phủ chủ trì xây dựng Cơ sở dữ liệu quốc gia về Khu công nghiệp, tích hợp với các nền tảng số để tạo ra cổng thông tin thống nhất, minh bạch và cập nhật theo thời gian thực.

Phát triển nguồn nhân lực và năng lực quản trị: Đề xuất nâng cao năng lực cho Ban quản lý các KCN địa phương về quản trị KCNST, kinh tế tuần hoàn và kỹ năng xúc tiến đầu tư quốc tế.