Xu hướng tái cấu trúc doanh nghiệp tại Việt Nam

Trong vài năm qua, bối cảnh kinh tế toàn cầu liên tục biến động do tác động kéo dài của đại dịch COVID-19, căng thẳng thương mại và xung đột địa chính trị. Môi trường kinh doanh thay đổi nhanh chóng đã tạo áp lực buộc doanh nghiệp ở mọi quy mô, lĩnh vực phải thích ứng. Tái cấu trúc doanh nghiệp (TCDN) vì thế nổi lên như một xu hướng tất yếu nhằm duy trì và nâng cao năng lực cạnh tranh. Xu hướng này đặc biệt rõ nét tại Việt Nam, nơi nhiều doanh nghiệp đối mặt với bài toán về vốn, nhân sự và thị trường, đồng thời gặp các trở ngại trong quá trình sắp xếp lại tổ chức.

Tái cấu trúc, nếu thực hiện đúng cách, có thể giúp doanh nghiệp tối ưu hóa quy trình vận hành, cải thiện hiệu quả quản trị, thu hút đầu tư, và mở rộng thị trường mục tiêu. Tuy nhiên, quá trình này cũng đi kèm những thách thức không nhỏ: rủi ro thất bại, nguy cơ sa thải lao động, sụt giảm quy mô ngắn hạn và đòi hỏi chiến lược quản trị rủi ro chặt chẽ. Báo cáo dưới đây phân tích tổng quan tình hình tái cấu trúc doanh nghiệp tại Việt Nam giai đoạn 2022–2024, tỷ lệ thành công – thất bại, cùng những tác động của quá trình này đến nền kinh tế, thị trường lao động và các ngành then chốt. Trên cơ sở đó, bài viết đưa ra hàm ý chính sách nhằm hỗ trợ doanh nghiệp và quản lý nhà nước thực hiện tái cấu trúc một cách bền vững.

Thực trạng tái cấu trúc doanh nghiệp tại Việt Nam

Sau đại dịch, số lượng doanh nghiệp Việt Nam tái cấu trúc hoặc rời khỏi thị trường biến động rõ rệt. Năm 2022, tổng số doanh nghiệp thành lập mới và trở lại hoạt động xấp xỉ 208.000 doanh nghiệp, trong khi có khoảng 143.000 doanh nghiệp rút lui (tính từ mức tăng 20,5% năm 2023). Con số này cho thấy nhiều doanh nghiệp không trụ vững, phải áp dụng tái cấu trúc hoặc giải thể.

Sang năm 2023, số doanh nghiệp thành lập mới đạt kỷ lục ~160.000 (tăng 7,2% so với 2022), cộng thêm 58.412 doanh nghiệp quay lại thị trường, nâng tổng số lên 217.706 doanh nghiệp gia nhập hoặc tái gia nhập, tăng 4,5% so với năm trước. Dẫu vậy, số rút lui khỏi thị trường cũng lên đến 172.600 doanh nghiệp (tăng 20,5% so với 2022). Điều này thể hiện bức tranh trái chiều: một mặt, nhiều doanh nghiệp “vượt sóng” và xuất hiện thêm lực lượng mới; mặt khác, không ít doanh nghiệp không còn khả năng cầm cự.

Trong khu vực doanh nghiệp nhà nước (DNNN), quá trình tái cấu trúc được xem là thiết yếu, nhưng triển khai rất chậm. Chính phủ đặt mục tiêu 2022–2025 cổ phần hóa 19 DNNN và sắp xếp lại (tái cơ cấu) 5 DNNN. Thế nhưng, thực tế cho thấy 0/19 doanh nghiệp đạt mục tiêu cổ phần hóa sau một năm, chỉ 5 doanh nghiệp thành lập Ban chỉ đạo và mới có 3 doanh nghiệp hoàn tất sáp nhập. Như vậy, số đơn vị hoàn thành tái cấu trúc DNNN mỗi năm còn rất ít, phản ánh khó khăn trong cổ phần hóa và sắp xếp lại vốn nhà nước.

Mua bán & sáp nhập doanh nghiệp (M&A) là một phần quan trọng của quá trình tái cấu trúc tại Việt Nam những năm gần đây. Thị trường M&A đã trải qua giai đoạn sôi động hậu Covid nhưng chững lại do biến động kinh tế.

Năm 2021 đạt kỷ lục khoảng 10,8 tỷ USD giá trị thương vụ​, nhưng sang năm 2022 tổng giá trị M&A giảm còn khoảng 6,8 tỷ USD (giảm ~37% so với 2021). Số thương vụ năm 2022 ước tính trên 300 thương vụ (dựa trên mức giảm 33% về số lượng vào 2023) – phản ánh hoạt động M&A có chậm lại nhưng vẫn khá sôi động. Đến năm 2023, thị trường M&A tiếp tục trầm lắng hơn: 10 tháng đầu năm 2023 có 265 thương vụ, tổng trị giá ~4,4 tỷ USD​, thấp hơn đáng kể so với cùng kỳ 2022 (giảm 23%) và khó đạt mốc 6,8 tỷ USD của năm 2022​.

FiinGroup thống kê cả năm 2023 đạt khoảng 220 thương vụ, giá trị 5 tỷ USD, giảm 33% so với 2022​. Như vậy, năm 2023 ghi nhận mức thấp nhất trong vài năm gần đây về M&A (tính theo giá trị, khoảng 5 tỷ USD, so với 5,15 tỷ năm 2022 và 6,9 tỷ năm 2021 theo một nguồn khác​). Dù vậy, các tín hiệu đầu năm 2024 cho thấy M&A đang phục hồi. 9 tháng đầu 2024, tổng giá trị M&A đạt 3,2 tỷ USD, tăng 45,9% so với cùng kỳ 2023​. Nếu xu hướng này tiếp tục, dự kiến cả năm 2024 hoạt động M&A sẽ sôi động hơn, có thể tiến gần mức trước đại dịch. Điều này phù hợp với bối cảnh vĩ mô cải thiện và niềm tin nhà đầu tư trở lại. Thực tế, Chính phủ nhận định kinh tế – xã hội 2024 đã phục hồi cơ bản, GDP cả năm ước tăng 6,8–7%​, tạo nền tảng cho doanh nghiệp mạnh dạn thực hiện các thương vụ M&A để tái cấu trúc và mở rộng.

Các thương vụ M&A tại Việt Nam giai đoạn 2022–2024 tập trung chủ yếu ở một số lĩnh vực trụ cột. Theo thống kê của EY và KPMG, bất động sản & xây dựng là lĩnh vực chiếm tỷ trọng lớn nhất về số thương vụ M&A trong năm 2023​. Tiếp theo là dịch vụ tài chính (ngân hàng, bảo hiểm) và hàng tiêu dùng – những ngành thu hút sự quan tâm lớn của cả nhà đầu tư trong và ngoài nước​.

Dữ liệu 7 tháng đầu 2023 cho thấy bất động sản chiếm nhiều thương vụ nhất, kế đó là tài chính và tiêu dùng​. Về giá trị, dịch vụ tài chính (nhất là ngân hàng) dù số thương vụ không nhiều nhưng giá trị rất cao (bình quân ~181 triệu USD/giao dịch)​, chứng tỏ các thương vụ ngân hàng có quy mô lớn. Xu hướng này cũng được FiinGroup ghi nhận: năm 2023, Top 3 lĩnh vực hấp dẫn nhất đối với nhà đầu tư nước ngoài lần lượt là ngân hàng, bất động sản, và công nghiệp (sản xuất công nghiệp & dịch vụ công nghiệp)​.

Thực tế, nhiều ngân hàng thương mại Việt đã bán cổ phần cho đối tác nước ngoài hoặc sáp nhập, và nhiều dự án bất động sản được chuyển nhượng trong 2022–2023. Ngoài ra, công nghiệp chế biến chế tạo và hạ tầng cũng thu hút M&A đáng kể, do Việt Nam đẩy mạnh phát triển sản xuất và đầu tư công. Bước sang năm 2024, cơ cấu lĩnh vực M&A có dịch chuyển nhẹ khi 88% giá trị thương vụ 9 tháng 2024 tập trung ở bất động sản, hàng tiêu dùng và công nghiệp​. Điều này phản ánh các thương vụ lớn trong năm thuộc về các ngành này (ví dụ: bán dự án bất động sản lớn, sáp nhập công ty sản xuất hoặc bán công ty bán lẻ tiêu dùng).

Nhìn chung, bất động sản và tài chính ngân hàng vẫn là hai lĩnh vực hàng đầu được đầu tư nhiều nhất trong quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp, tiếp đến là công nghiệp chế tạo và tiêu dùng. Các lĩnh vực này thu hút nhiều vốn M&A bởi tiềm năng tăng trưởng cao và nhu cầu tái cấu trúc lớn (như bất động sản gặp khó về vốn phải bán dự án, ngân hàng yếu kém phải sáp nhập...).

Xu hướng tái cấu trúc tạo ra cơ hội cho một số ngành phát triển mạnh hơn trong tương lai. Báo cáo của FiinGroup chỉ ra những ngành đang nổi lên đầy tiềm năng trong làn sóng M&A/tái cấu trúc gồm: Môi trường & Năng lượng (đặc biệt năng lượng tái tạo, xử lý rác thải), Dịch vụ Tài chính (ngân hàng, fintech, bảo hiểm), và Logistics​. Đây là các lĩnh vực thu hút sự chú ý lớn của nhà đầu tư nước ngoài nhờ tiềm năng tăng trưởng cao và nhu cầu tái cấu trúc để mở rộng. Chẳng hạn, ngành năng lượng (như điện gió, điện mặt trời) đang cần tái cơ cấu các dự án và nguồn vốn, tạo cơ hội cho nhà đầu tư chiến lược tham gia, qua đó ngành này có thể được bơm vốn và công nghệ mới để phát triển bền vững.

Tương tự, lĩnh vực ngân hàng & dịch vụ tài chính hưởng lợi khi nhiều ngân hàng yếu được sáp nhập hoặc bán cho đối tác mạnh, giúp hệ thống ngân hàng lành mạnh hơn và mở rộng dịch vụ hiện đại (ngân hàng số, thanh toán...). Logistics cũng là ngành được hưởng lợi vì sau đại dịch, doanh nghiệp logistics tái cấu trúc để tối ưu chuỗi cung ứng, cộng với dòng vốn đầu tư (FDI, M&A) đổ vào hạ tầng logistics giúp ngành này phát triển vượt bậc​. Ngoài ra, y tế và dược phẩm cũng là lĩnh vực đáng chú ý: bảy tháng đầu 2023, giá trị M&A ngành y tế tăng đột biến 1.460% so với cùng kỳ​, cho thấy sự quan tâm của nhà đầu tư khi các doanh nghiệp dược, bệnh viện tái cấu trúc để mở rộng quy mô. Tóm lại, những ngành dự báo hưởng lợi nhiều từ tái cấu trúc gồm năng lượng xanh, tài chính, logistics, cùng với các ngành truyền thống được củng cố (bất động sản sau thanh lọc, sản xuất công nghiệp công nghệ cao, y tế...). Quá trình tái cấu trúc đang tái định hình dòng vốn vào các ngành này, giúp họ có cơ hội tăng tốc trong chu kỳ kinh tế mới.

Ảnh hưởng của tái cấu trúc doanh nghiệp đến nền kinh tế

Quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp có tác động hai mặt đến tăng trưởng GDP. Về dài hạn, tái cơ cấu giúp doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn, nâng cao năng suất và sức cạnh tranh, từ đó đóng góp tích cực vào GDP. Thủ tướng Chính phủ từng nhấn mạnh tái cấu trúc nền kinh tế (bao gồm tái cơ cấu doanh nghiệp) là yếu tố tiên quyết để kinh tế Việt Nam bứt phá nhanh và bền vững​.

Thực tế, sau giai đoạn cao điểm tái cấu trúc hậu Covid, kinh tế Việt Nam năm 2022 phục hồi mạnh với GDP tăng 8,02% (mức cao nhất 25 năm)​. Tuy nhiên, trong ngắn hạn, tái cấu trúc có thể làm giảm tăng trưởng do doanh nghiệp cắt giảm quy mô, bán tài sản hoặc thu hẹp sản xuất để tái tổ chức. Năm 2023, GDP Việt Nam không đạt kỳ vọng (chỉ tăng khoảng 5%, thấp hơn mục tiêu ~6,5% ban đầu) một phần vì nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn phải tái cơ cấu, sản xuất đình trệ​, kim ngạch xuất nhập khẩu giảm, đầu tư tăng rất thấp và tiêu dùng tăng chậm lại so với 2022​. Điều này cho thấy nếu nhiều doanh nghiệp cùng “chững lại” trong quá trình tái cấu trúc, tăng trưởng kinh tế sẽ bị ảnh hưởng tiêu cực. Ngược lại, đẩy nhanh tái cơ cấu doanh nghiệp và nền kinh tế được các chuyên gia coi là chìa khóa để khôi phục động lực tăng trưởng trong giai đoạn tới​. Tóm lại, tái cấu trúc doanh nghiệp giúp cải thiện chất lượng tăng trưởng GDP về dài hạn, nhưng có thể kìm hãm tăng trưởng ngắn hạn nếu diễn ra trên diện rộng và kéo dài.

Quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp, đặc biệt là cổ phần hóa và M&A, có ảnh hưởng rõ rệt đến dòng vốn FDI. Khi doanh nghiệp được tái cơ cấu, môi trường đầu tư minh bạch và hiệu quả hơn sẽ hấp dẫn nhà đầu tư nước ngoài.

Giai đoạn 2022–2023, Việt Nam vẫn thu hút lượng FDI đáng kể bất chấp kinh tế toàn cầu khó khăn: năm 2022 vốn FDI thực hiện đạt 22,4 tỷ USD (tăng ~13,5% so với 2021, cao nhất lịch sử)​. Một phần trong số này đến từ việc nhà đầu tư ngoại mua cổ phần, góp vốn vào doanh nghiệp Việt Nam – tức các thương vụ M&A nằm trong quá trình tái cấu trúc.

Thống kê cho thấy năm 2023, các thương vụ M&A inbound (nhà đầu tư ngoại) chiếm 80,9% tổng giá trị thị trường M&A Việt Nam​. Nhiều tập đoàn từ Nhật Bản, Singapore, Malaysia đã tích cực mua lại doanh nghiệp Việt sau khi giá định giá giảm, nhằm mở rộng thị phần​. Đặc biệt, các lĩnh vực ngân hàng, bất động sản, công nghiệp là mục tiêu hàng đầu của dòng vốn ngoại này. Có thể thấy tái cấu trúc doanh nghiệp (qua M&A, cổ phần hóa) đã góp phần thúc đẩy dòng vốn FDI vào Việt Nam.

Ở chiều ngược lại, sự chậm trễ trong tái cấu trúc (như cổ phần hóa DNNN chậm) khiến Việt Nam bỏ lỡ cơ hội thu hút các nhà đầu tư chiến lược nước ngoài, hạn chế nguồn vốn FDI tiềm năng. Do đó, tái cơ cấu doanh nghiệp hiệu quả không chỉ nâng cao nội lực doanh nghiệp mà còn góp phần tăng dòng FDI, hỗ trợ ổn định cán cân vốn và phát triển kinh tế​.

Tái cấu trúc doanh nghiệp thường đi kèm với việc điều chỉnh lao động – tác động trực tiếp đến việc làm. Trong ngắn hạn, nhiều doanh nghiệp phải cắt giảm nhân sự hoặc giảm giờ làm để tái cơ cấu bộ máy và chi phí. Năm 2022, có hơn 630.000 lao động tại Việt Nam bị mất việc hoặc giảm giờ làm do doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, đặc biệt trong các ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, điện tử... Sang năm 2023, xu hướng này tiếp tục khi đơn hàng xuất khẩu giảm: chỉ trong quý 2/2023 đã có ~217.800 người mất việc vì đơn hàng sụt giảm từ cuối 2022​. Tính chung 5 tháng đầu 2023, khoảng 510.000 lao động bị ảnh hưởng (mất việc hoặc cắt giảm giờ)​. Các doanh nghiệp lớn như PouYuen Vietnam (công ty giày da lớn nhất) đã sa thải khoảng 6.000 công nhân dài hạn và không gia hạn với 3.000 lao động thời vụ do thiếu đơn hàng.​

Theo một khảo sát, 82% doanh nghiệp tham gia cho biết họ buộc phải cắt giảm nhân sự hoặc thậm chí tạm dừng hoạt động khi tái cấu trúc trong bối cảnh khó khăn​. Những con số này cho thấy thị trường lao động chịu ảnh hưởng tiêu cực ngắn hạn từ làn sóng tái cấu trúc: thất nghiệp gia tăng, thu nhập người lao động giảm, nhất là ở các ngành sản xuất xuất khẩu. Tuy nhiên, về dài hạn, nếu tái cấu trúc thành công giúp doanh nghiệp phục hồi, thị trường lao động sẽ hưởng lợi thông qua việc tạo ra việc làm bền vững hơn và nâng cao năng suất lao động. Chẳng hạn, khi doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn, họ có thể tuyển dụng trở lại hoặc mở rộng sản xuất, tạo công ăn việc làm mới.

Ngoài ra, tái cấu trúc gắn với chuyển đổi số và nâng cao tay nghề có thể thúc đẩy chất lượng nguồn nhân lực. Tóm lại, ngắn hạn lao động chịu sức ép mất việc do tái cơ cấu, nhưng dài hạn quá trình này kỳ vọng tạo ra thị trường lao động mạnh khỏe hơn, với những việc làm chất lượng và có năng suất cao hơn.

Nhiều nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng khoảng 70% chương trình tái cấu trúc doanh nghiệp không đạt được mục tiêu (Đỗ Tiến Long, 2013). Nguyên nhân chủ yếu đến từ yếu tố lãnh đạo yếu, chiến lược triển khai không hợp lý hoặc văn hóa tổ chức chưa phù hợp. Tại Việt Nam, tuy chưa có thống kê toàn diện, thực tiễn cũng minh chứng tỷ lệ thất bại khá cao. Một ví dụ điển hình: trong kế hoạch tái cơ cấu 24 DNNN giai đoạn 2022–2025, 19 đơn vị có lộ trình cổ phần hóa nhưng không thành công sau năm đầu thực hiện. Trong khối tư nhân, doanh nghiệp dù cố gắng tái cấu trúc nhưng vẫn phải rời thị trường ở mức cao (172.600 doanh nghiệp năm 2023, tăng 20,5%), cho thấy không dễ “vượt bão” trong điều kiện khó khăn.

Dẫu vậy, vẫn có khoảng 30% doanh nghiệp (tương ứng với con số 70% thất bại nêu trên) tái cơ cấu thành công, khôi phục hoạt động và thậm chí phát triển mạnh hơn. Một khảo sát cho thấy 82% doanh nghiệp phải cắt giảm nhân sự hoặc tạm ngừng hoạt động để tái cơ cấu, nhưng 18% còn lại thích ứng hiệu quả mà không cần sa thải nhân viên. Điều này nhấn mạnh rằng không phải mọi doanh nghiệp đều thất bại; một số sở hữu kỹ năng quản trị linh hoạt, chiến lược phù hợp, và có thể tìm ra phương án tái cấu trúc hiệu quả, cải thiện khả năng cạnh tranh.

Quá trình tái cấu trúc doanh nghiệp tại Việt Nam đang diễn ra sôi động, phản ánh nỗ lực cải tổ để nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh trong bối cảnh biến động liên tục của nền kinh tế toàn cầu. Số liệu thống kê cho thấy, bên cạnh những doanh nghiệp “lột xác” thành công, vẫn còn nhiều trường hợp “ngụp lặn” hoặc buộc phải đóng cửa. Mặc dù trong ngắn hạn, tái cơ cấu có thể ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường lao động và tăng trưởng GDP, nhưng về lâu dài, đó lại là chiến lược tất yếu để hình thành những doanh nghiệp quy mô tối ưu, quản trị tốt và sẵn sàng cạnh tranh quốc tế.

Trên góc độ chính sách, các cơ quan quản lý cần lưu ý đẩy nhanh cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, hoàn thiện khung pháp lý minh bạch cho hoạt động M&A và giải quyết dứt điểm nợ xấu nhằm tạo nền tảng vững chắc cho quá trình tái cơ cấu; đồng thời, phải tập trung hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận các nguồn vốn, đặc biệt là thông qua các quỹ tái cấu trúc và chính sách tín dụng trung – dài hạn, giúp các giải pháp cải tổ được triển khai mạnh mẽ. Không những vậy, việc giảm thiểu tác động xã hội cũng cần được quan tâm thông qua các chương trình đào tạo và bồi dưỡng kỹ năng cho người lao động, cũng như thiết lập cơ chế kết nối cung – cầu lao động hiệu quả, giúp hạn chế nguy cơ thất nghiệp hàng loạt. Song hành với đó, việc khuyến khích đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số giữ vai trò then chốt, đòi hỏi phải ưu đãi thuế và cung cấp các hỗ trợ kỹ thuật, giúp doanh nghiệp tái cấu trúc gắn với nền tảng công nghệ hiện đại, qua đó nâng cao chất lượng sản phẩm – dịch vụ.

Về phía doanh nghiệp, kế hoạch tái cấu trúc càng được xây dựng bài bản, triển khai nhất quán, với sự đồng hành của cổ đông lớn hoặc tổ chức tài chính vững mạnh, thì cơ hội thành công càng lớn. Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, tái cấu trúc không nên dừng lại ở vai trò “chữa cháy” mà cần trở thành quy trình cải tiến liên tục, đảm bảo doanh nghiệp duy trì tính linh hoạt, kịp thời nắm bắt cơ hội và giảm thiểu rủi ro. Chỉ có như vậy, Việt Nam mới thực sự xây dựng được một cộng đồng doanh nghiệp đủ sức vươn tầm khu vực và quốc tế, đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế và tạo thêm nhiều việc làm chất lượng cho người lao động.

(*) PGS.TS. Trần Ngọc Mai, Khoa Kinh doanh Quốc tế, Học viện Ngân hàng