Lạc vào thế giới nghệ thuật đa chiều của Ngô Xuân Bính

ĐỖ LAI THÚY
14:52 25/11/2022

Ngô Xuân Bính là nghệ sĩ rất chú trọng đến thủ pháp nghệ thuật. Không chỉ anh hiểu rằng “nghệ thuật chính là thủ pháp” (Shklovsky), mà, quan trọng hơn, là thức nhận được sự khác nhau về nguyên tắc giữa văn học và mỹ thuật.

z3909565621967_9b9acfcd196826875d29e7e25947de8d

Thoạt trông tranh Bính y như bức sơn mài

Vừa qua, tôi có dịp ghé thăm xưởng nghệ thuật của họa sĩ, điêu khắc gia Ngô Xuân Bính. Trước mắt tôi là hàng trăm bức tranh treo la liệt trên tường, hàng chục những công trình điêu khắc đồng, đá, gỗ nằm, ngồi, đứng trên sàn. Đây, có thể nói, là một thế giới nghệ thuật phong phú, sống động đến lạ kỳ. Chỉ riêng sức cơ bắp, sức cảm, sức nghĩ và sức sáng tạo để làm ra những tác phẩm này đã đòi hỏi người nghệ sĩ nguồn năng lượng khổng lồ của một hỏa diệm sơn Bước vào thế giới nghệ thuật của Bính, tôi không kìm giữ được những cảm xúc trí tuệ ập đến. Tôi như lạc bước vào chiều thứ tư trong không gian nghệ thuật của anh.

Hội họa là ấn tượng đầu tiên: Tranh Ngô Xuân Bính vẽ sơn dầu trên vải hoặc trên gỗ, sau đó tráng lên một lớp nhựa trong suốt như men gốm. Thoạt trông tranh Bính y như bức sơn mài. Anh gọi đó là sơn mài dương bản. Kỹ thuật này cũng chỉ mới được tìm tòi và thử nghiệm trong những năm gần đây. Nó thể hiện khao khát kiếm tìm những vật liệu mới, nghệ thuật vẽ mới để tỏ bày thẩm mỹ mới của thời đại. Nó phát huy được những ưu điểm của sơn mài truyền thống, mà nương theo cách gọi của Ngô Xuân Bính thì sẽ là sơn mài âm bản.

z3909565614339_4af98a8dcdf2089ff16a0d8f86e5b260

Tranh Ngô Xuân Bính vẽ sơn dầu trên vải hoặc trên gỗ, sau đó tráng lên một lớp nhựa trong suốt như men gốm

Viết đến đây, tôi bỗng nhớ đến trong Hội nghị Tranh luận Văn nghệ Việt Bắc năm 1949, danh họa Nguyễn Đỗ Cung chê tranh sơn mài (âm bản, dĩ nhiên) hai điểm (1) thiếu chiều sâu và (2) không đủ màu sắc để phản ánh thực tiễn sinh động của cuộc Kháng chiến. Tranh sơn mài (dương bản) của Bính, tôi nghĩ, ít nhiều khắc phục được các nhược điểm này. Lớp men trong suốt ngoài việc chống chọi tốt thời tiết ẩm thấp và nóng lạnh bất thường, còn làm cho bức tranh lên nước thời gian, tạo ra các lớp đáy tranh qua khoảng trống của những gam màu phong phú của nghệ thuật sơn dầu.

Nghệ thuật làm tranh này, quả thực, rất phù hợp với thể loại tranh trừu tượng nhưng không hoàn toàn non-figure của Bính. Đặc biệt, khách xem cảm thấy những hình thể trong tranh anh chuyển động, nhảy múa, phá vỡ sự tĩnh tại truyền thống của sơn mài. Tranh Bính, lúc này, từ nghệ thuật không gian trở thành nghệ thuật thời gian.

Hình như chưa thỏa mãn với tranh, một mặt phẳng hai chiều, nên ngọn núi lửa Ngô Xuân Bính chuyển sang làm tượng với các vật thể ba chiều: đồng, gỗ, đá. Cảm nhận vật liệu đầu tiên của tôi đây là các vật liệu nặng. Đồng cục, gỗ thiết, đá khối. Hơn nữa, các pho tượng đều có kích cỡ lớn, thậm chí lớn như tượng đài, nên nặng lại càng thêm nặng. Tôi hỏi Bính, như tượng đồng chẳng hạn, sao anh không làm rỗng, hoặc gò đồng cho nó nhẹ, dễ vận chuyển, lại tiết kiệm nguyên liệu.

Bính cười em thích thế. Thích, trong nghệ thuật, là không giải thích gì hết hoặc giải thích tất cả. Cứ nhìn những khối tượng đồ sộ của anh như dầm chân, chôn chân vào đất/nền, hay đúng hơn như mọc lên từ nền/đất, tôi hoát ngộ. Hóa ra, với các kiến trúc sư, điêu khắc gia, họ đều là những nhà vật liệu học cả. Nhưng, để có thể trở thành một nghệ sĩ, kẻ biết biến vật liệu thành nghệ thuật. Và, để khiến một vật liệu trơ ỳ cất tiếng nói, thì ứng xử đầu tiên là phải khắc chế được bản tính/chất của vật liệu đó. Không phải ngẫu nhiên mà những ngôi nhà thờ bằng đá khổng lồ nhờ được xây theo phong cách Gothic bỗng cứ như muốn bay lên. Nhìn các khối tượng bằng vật liệu nặng này của Bính, tôi cũng có một cảm giác nhẹ nhõm như vậy. Nghệ sĩ đã chắp cánh cho tác phẩm.

z3909565608977_509db7b4178ae57edff58e78114c50a3

Các pho đá, đồng và gỗ đều được làm sẫm màu, tùy vào từng vật liệu để anh chọn một sắc sẫm phù hợp

Ngô Xuân Bính còn rất trọng đến khâu đánh màu cho tượng. Các pho đá, đồng và gỗ đều được làm sẫm màu, tùy vào từng vật liệu để anh chọn một sắc sẫm phù hợp. Bính đã tạo ra cho tác phẩm của anh, những pho tượng dương vật, những bộ ba, bộ bốn thiếu nữ chổng mông phô bày cái “hỏm hòm hom” (Hồ Xuân Hương), những cặp trai gái ở tư thế xuân tình nhất,… được lên màu thời gian, không phải là màu giả cổ, mà màu của những vật cổ/cổ vật như vừa đào lên từ những di chỉ đá cũ, đá mới. Đánh màu, Bính không chủ ý che giấu nguồn gốc vật liệu.

Người xem vẫn nhận ra pho này bằng đá, pho kia bằng đồng, pho kìa bằng gỗ, nhưng thực tính của vật liệu thì không còn cảm thấy nữa. Như một món ăn, muốn ngon phải chế biến để làm mất cái tanh, cái hôi đi, nhưng khi thưởng thức vẫn nhận ra đó là thịt, là cá. Đấy gọi là nghệ thuật chế biến.

Ngô Xuân Bính là nghệ sĩ rất chú trọng đến thủ pháp nghệ thuật. Không chỉ anh hiểu rằng “nghệ thuật chính là thủ pháp” (Shklovsky), mà, quan trọng hơn, là thức nhận được sự khác nhau về nguyên tắc giữa văn học và mỹ thuật. Nếu với văn học, mỗi từ, chữ đều có nghĩa ở ngoài văn bản, còn ở mỹ thuật thì màu sắc, đường nét, hình khối chỉ có nghĩa khi nằm trong tác phẩm. Nên muốn chúng nói được, đối thoại được với người xem, điêu khắc phải cấp cho nó một ngữ pháp. Ngôn ngữ điêu khắc của Bính rất hiện đại, vừa cập nhật vừa cập thế giới. Là con nhà võ, phái võ Nhất Nam, sở trường ở cận chiến, đánh nhanh, dứt khoát và biến hóa.

Là một thầy thuốc Đông Y, chuyên châm cứu, hiểu cơ thể người không chỉ từng bộ phận như giải phẫu nhân thể phương Tây, mà còn hiểu các huyệt đạo, kinh mạch, nhất là khí, “khí vận sinh động” (một nguyên lý thẩm mỹ của danh họa Tạ Hách). Bính hiểu con người một cách tổng thể, trong xu hướng vận động của nó, rồi sau đó thể hiện ra bằng những thao tác dứt khoát, hầu như nhất thành bất biến. Do vậy, Bính có khả năng đánh nhanh, thắng nhanh, đánh trúng, đánh đúng. Ngoài sự dồi dào ý tưởng do giàu trải nghiệm, thì, có lẽ, đây là lý do giải thích Bính sáng tác khỏe đến như vậy.

Tượng của Ngô Xuân Bính hầu như không có tên gọi. Có thể nhà điêu khắc muốn dành cái quyền đặt tên thiêng liêng cho người thưởng lãm. Còn nếu có (như Chí Phèo Thị Nở chẳng hạn), thì cái tên ấy cũng chỉ như tấm vé cửa vào thế giới nghệ thuật của anh. Một quần thể những dương vật, âm vật đứng độc lập hay thành cặp (đang giao hợp), thành nhóm. Một bầu, hay đúng hơn một quyển, năng lượng tính dục ăm ắp, tràn đầy. Nhưng không chỉ dục tính/libido của Freud, mà năng lượng sống/libido của Jung. Tượng Bính, vì thế, không khiêu dục (porno) mà hứng dục (erotic).

Những cặp vú, bộ mông như núi đồi, cồn cát, những âm vật “bằng ba mẫu ruộng,” những dương vật “bắc cầu qua sông,” sản phẩm của những cử chỉ/thao tác thẩm mỹ rất hiện đại/đương đại. Nhưng nó vẫn không thôi ám gợi đưa tôi về với tục thờ sinh sôi nảy nở, như hình tượng Bà Banh qua những thao thiết Việt, ông Đùng bà Đà trong các lễ hội dân gian, thần Shiva (Linga và Yoni) của người Chăm, các “Vệ nữ nguyên thủy” mông to vú nở của Phi châu, Âu châu thời cổ sơ…

Đặc biệt, tôi bị hút đến một pho Dương Vật gỗ. Trông xa như một thân cổ thụ, một cây vũ trụ nối liền trời và đất. Đến gần hóa ra dương vật ấy lại là một hiền triết Đông phương đang trầm tư mặc tưởng, mắt không nhìn đi đâu cả, mà nhìn thấy tất cả. Đặc biệt, hình tượng lấp lửng hai mặt này của Bính càng giống dương vật bao nhiêu thì càng giống hiền giả bấy nhiêu. Tôi bất giác muốn ngồi vào lòng pho tượng, dựa lưng vào cây vũ trụ, để thụ hưởng nguồn năng lượng thiêng đang lan tỏa ra. Nghệ thuật Ngô Xuân Bính đã đi từ bản năng, vô thức đến siêu thức, tâm linh.

Điêu khắc Ngô Xuân Bính không tả thực mà phá thực, tròng trành giữa chuẩn và lệch chuẩn, thậm chí siêu chuẩn. Bính không thể hiện vật thể tĩnh, đứng im, mà vật thể động. Pho tượng nào của anh người ta đều thấy chúng có xu thế vươn xa, đi tới, bay lên. Điều này tạo nên tính hoành tráng của điêu-khắc-Ngô-Xuân-Bính. Quả thực, một pho tượng, một bức tranh hoành tráng không phải là do kích thước “khủng” của nó, mà còn do sự tạo hình khiến nó trương nở, trương nở trong không gian, đặc biệt là trương nở về thời gian. Mà thời gian là chiều thứ tư trong nghệ thuật Bính. Mỗi pho tượng của anh đều có tính tự đầy đủ, một vật tự nó của Kant, một thế giới tự nó.

Bởi thế, các pho tượng Bính, bất chấp kích cỡ, đều có tính chất tượng đài, đều trở thành tượng đài. Có điều trước đây, khi xây dựng tượng đài thì đều cần đến một không gian, một cảnh quan tương ứng để làm bệ đỡ cho nó. Ngày nay, nhiều khi trong những công trình kiến trúc hiện đại, thì tượng đài chỉ còn là một bộ phận của nó. Với tính chất tự trị của mình, tượng Bính có khả năng đứng một mình, chẳng những không bị kiến trúc lấn át, đè bẹp, mà thậm chí còn khắc chế được không gian kiến trúc xung quanh, bắt nó phải trở thành những bộ phận của tượng.

Suốt hành trình xem tranh tượng, tôi cứ băn khoăn tự hỏi về cái nghệ thuật động của Bính là do đâu. Hẳn là do những lực hút đẩy của các cực đối lập, như nặng – nhẹ, đặc – rỗng, không gian – thời gian, trong suốt – mờ đục, quá khứ – tương lai, Á – Âu, Việt Nam – thế giới, hồn nhiên – sâu thẳm, minh triết – triết học… Chính các chuyển động này đã mở ra những chiều kích thẩm mỹ mới, những không gian nghệ thuật mới. Trong thế giới nghệ thuật Ngô Xuân Bính, tôi tha hồ tự do du hành từ không gian này sang không gian kia, rồi tùy ý dừng lại ở nơi mình nhiều thích khoái thẩm mỹ nhất để cùng tác giả đồng sáng tạo, một mặt cùng lúc sống được nhiều cuộc đời, mặt khác kéo dài miên viễn đời sống của những tác phẩm nghệ thuật.

  • Cùng chuyên mục
Chủ tịch Masan Nguyễn Đăng Quang trở lại danh sách tỷ phú USD

Chủ tịch Masan Nguyễn Đăng Quang trở lại danh sách tỷ phú USD

Với sự trở lại của ông Nguyễn Đăng Quang, danh sách tỷ phú USD theo cập nhật mới nhất từ Forbes đã ghi nhận 6 người Việt.

Phong cách - 02/02/2025 22:29

Cố đô Huế thu hút khách du xuân

Cố đô Huế thu hút khách du xuân

Cố đô Huế với nhiều di sản, thắng cảnh, ẩm thực tuyệt vời, hạ tầng du lịch ngày càng được nâng cấp, đã trở thành điểm đến được lựa chọn cho nhiều du khách trong và ngoài nước trong dịp mùa xuân.

Phong cách - 02/02/2025 21:17

[Infographic] Xu hướng làm việc nổi bật trong năm 2025

[Infographic] Xu hướng làm việc nổi bật trong năm 2025

DEEL - công ty hàng đầu thế giới về quản lý nhóm - đã công bố báo cáo chuyên sâu phân tích các xu hướng tại nơi làm việc sẽ định hình lại thế giới việc làm vào năm 2025.

Phong cách - 01/02/2025 16:12

Tết Nguyên đán đẹp rực rỡ khắp châu Á

Tết Nguyên đán đẹp rực rỡ khắp châu Á

Tết Nguyên đán là một trong những lễ kỷ niệm lớn nhất trong năm đối với người gốc Á. Đây là lúc các thành viên trong gia đình đoàn tụ, cùng xem pháo hoa, múa lân, lì xì...

Phong cách - 01/02/2025 15:56

Ngôi làng đá ong trăm tuổi ở Quảng Ngãi

Ngôi làng đá ong trăm tuổi ở Quảng Ngãi

Một làng ven biển ở Quảng Ngãi có nhiều ngôi nhà, giếng nước… được xây dựng bằng đá ong rất độc đáo. Đến nay, người dân nơi đây vẫn còn gìn giữ và ở trong những ngôi nhà này.

Phong cách - 31/01/2025 08:09

Những doanh nhân toàn cầu

Những doanh nhân toàn cầu

Start-up KiotViet hay bút bi Thiên Long khá quen thuộc với nhiều người Việt. Nhưng nó đang dần trở nên quen thuộc ở nhiều quốc gia khác nữa nhờ những "doanh nhân toàn cầu".

Phong cách - 31/01/2025 08:01

Ăn Tết ở TP.HCM tròn 12 con giáp

Ăn Tết ở TP.HCM tròn 12 con giáp

Xuân Ất Tỵ đánh dấu 12 lần ăn Tết ở Sài Gòn (TP.HCM) của Ray Kuschert, một người Úc lấy vợ Việt. Ông gửi Tuổi Trẻ xuân bài viết kể về trải nghiệm và những cung bậc cảm xúc của ông từ chỉ trích đến say mê văn hóa ngày Tết của người Việt.

Phong cách - 30/01/2025 08:26

Choáng ngợp với góc check-in ngày Tết của rich kid Tiên Nguyễn

Choáng ngợp với góc check-in ngày Tết của rich kid Tiên Nguyễn

Tiên Nguyễn, vợ chồng Linh Rin - Phillip Nguyễn, đại gia Minh Nhựa... được chú ý khi chia sẻ hình ảnh chụp ở biệt thự gia đình hoặc bên người thân trong ngày đầu năm mới.

Phong cách - 30/01/2025 08:09

Khách du lịch 'xông đất' Bình Định bằng tàu hoả ngày Mùng 1 Tết

Khách du lịch 'xông đất' Bình Định bằng tàu hoả ngày Mùng 1 Tết

Khách du lịch đã "xông đất" Bình Định bằng tàu hỏa vào Mùng 1 Tết Ất Tỵ 2025. Từ Mùng 1 đến Mùng 3 Tết, sẽ có 72 chuyến tàu đi/đến Ga Diêu Trì (trung bình 14 chuyến/ ngày).

Phong cách - 29/01/2025 13:21

Đầu năm đạp xe dạo phố, cả nhà đi lễ chùa, xin chữ

Đầu năm đạp xe dạo phố, cả nhà đi lễ chùa, xin chữ

Sáng sớm mùng 1 Tết tại Đền Quán Thánh (Trấn Bắc Thăng Long), nhiều người dân ở Thủ Đô đi lễ chùa, xin chữ đầu năm, cầu mong năm mới bình an.

Phong cách - 29/01/2025 09:34

Pháo hoa rực sáng bầu trời đón chào năm mới Ất Tỵ 2025

Pháo hoa rực sáng bầu trời đón chào năm mới Ất Tỵ 2025

Pháo hoa được bắn đồng loạt ở 30 địa điểm tại Hà Nội trong thời khắc giao thừa, tiễn biệt năm cũ và đón chào năm mới Ất Tỵ 2025.

Phong cách - 29/01/2025 09:12

Đấu nhau khốc liệt tại rạp Việt tháng 2

Đấu nhau khốc liệt tại rạp Việt tháng 2

Sau nhiều tuần hạ nhiệt, rạp Việt bước vào giai đoạn cao điểm nhất trong năm, với hàng loạt tác phẩm nội địa lẫn quốc tế trình làng với số lượng áp đảo.

Phong cách - 28/01/2025 06:29

Người nước ngoài 'cắm rễ' trong quán cà phê ở Thảo Điền dịp Tết

Người nước ngoài 'cắm rễ' trong quán cà phê ở Thảo Điền dịp Tết

Nhiều người nước ngoài sinh sống ở TP.HCM có thói quen tìm đến các quán cà phê, nhà hàng ở khu Thảo Điền (TP Thủ Đức) trong các kỳ nghỉ dài ngày như Tết Nguyên đán.

Phong cách - 27/01/2025 09:51

'Chí làm trai và gương hiếu thảo người Việt' của người trẻ yêu Nho giáo Việt Nam

'Chí làm trai và gương hiếu thảo người Việt' của người trẻ yêu Nho giáo Việt Nam

Bao lì xì ngũ phúc lâm môn, bộ lịch để bàn tứ quý, túi đựng bao lì xì gương hiếu thảo của người Việt, câu đối tết... Đó là những sản phẩm phục vụ Tết Nguyên đán 2025, được những bạn trẻ ứng dụng kiến thức từ một lớp học về Nho giáo Việt Nam.

Phong cách - 27/01/2025 09:42

Đào Tà Xùa như củi khô giá tiền triệu, khách miền xuôi vượt hàng trăm km lên mua

Đào Tà Xùa như củi khô giá tiền triệu, khách miền xuôi vượt hàng trăm km lên mua

Những cành đào rừng độc lạ với vẻ bề ngoài giống như củi khô được bày bán rộn ràng trên đỉnh núi Tà Xùa, huyện Bắc Yên (tỉnh Sơn La) vào dịp Tết Ất Tỵ 2025.

Phong cách - 26/01/2025 12:54

Từ sức sống truyện Kiều nghĩ về sức sống dân tộc

Từ sức sống truyện Kiều nghĩ về sức sống dân tộc

"Truyện Kiều còn, tiếng ta còn, tiếng ta còn, nước ta còn". Truyện Kiều kết tinh tinh hoa văn hoá dân tộc qua tài năng kiệt xuất của Nguyễn Du và đến lượt mình, truyện Kiều đã bồi đắp mạch nguồn văn hoá dân tộc suốt hơn 2 thế kỷ qua.

Phong cách - 26/01/2025 07:15