[Café cuối tuần] Chính sách tài khoá ngược chu kỳ: Động lực để thúc đẩy tổng cầu 6 tháng cuối năm

Kinh tế Việt Nam vừa trải qua 6 tháng đầu năm đầy khó khăn, thách thức đến từ cả thị trường quốc tế và trong nước khiến tổng cầu sụt trong nước sụt giảm. Hơn lúc nào hết, chính sách tài khóa cần đóng vai trò then chốt trong thúc đẩy kinh tế nửa cuối năm 2023.

6 tháng đầu năm 2023, kinh tế Việt Nam tiếp tục đứng trước nhiều khó khăn, thách thức. Đầu tư khu vực tư nhân dù đã hồi phục nhẹ trong quý 2 năm nhưng vẫn thấp hơn năm 2022 hoặc thời kỳ trước COVID-19, mặt bằng lãi suất giảm nhưng sức cầu tín dụng sản xuất yếu… lại không được hỗ trợ bởi khu vực quốc tế khi triển vọng xuất khẩu và thu hút vốn đầu tư không mấy khả quan, làm tổng cầu trong nước sụt giảm.

Đứng trước khó khăn về tổng cầu, chính phủ các quốc gia có 2 công cụ để có thể thúc đẩy nền kinh tế, đó là chính sách tiền tệ và chính sách tài khóa. Trong khi việc thực hiện đồng thời cả hai chính sách tài khóa và tiền tệ là điều cần thiết để hỗ trợ khu vực tư nhân, việc ưu tiên sử dụng chính sách nào phụ thuộc rất lớn vào cơ sở nội tại của quốc gia. Tại Việt Nam, chính sách tiền tệ đã được triển khai trong những tháng gần đây, thể hiện rõ nhất ở 4 lần điều chỉnh giảm lãi suất từ đầu năm 2023 đến nay. Dù đã mang lại những hiệu quả tích cực với nền kinh tế, nhưng dư địa cho chính sách tiền tệ là không nhiều do việc hạ thấp mặt bằng lãi suất và chuẩn tín dụng trong thời gian dài sẽ gây ảnh hưởng tới độ an toàn và cân bằng hệ thống, tạo áp lực lên tỷ giá nhất là khi lãi suất thế giới vẫn duy trì ở mức cao, trong khi đó nếu động lực từ cầu không mạnh sẽ rất khó kéo nhu cầu tín dụng của doanh nghiệp tăng kể cả khi giảm lãi suất. Do đó, chính sách tài khóa cần đóng vai trò then chốt trong thúc đẩy kinh tế nửa cuối năm.

Hình 1. Tính ngược chu kỳ chính sách tài khóa của các quốc gia trên thế giới*, giai đoạn 2009-2021

Lý thuyết kinh tế cho thấy một chính sách tài khóa hiệu quả thường có tính ngược chu kỳ, nghĩa là tăng tích lũy trong giai đoạn ổn định để tạo cơ sở mở rộng chi tiêu công và giảm thuế, từ đó tạo hiệu ứng lan tỏa sang khu vực tư nhân và kích thích tăng trưởng kinh tế trong giai đoạn suy thoái. Ngược lại, chính sách tài khóa không đúng thời điểm (thuận chu kỳ) sẽ làm trầm trọng thêm quá trình suy thoái. Hệ số tương quan giữa thành phần chu kỳ của chính sách tài khóa (tính toán thông qua phương pháp Hodrick–Prescott) và tăng trưởng kinh tế đo lường tính chất chu kỳ của chính sách tài khóa; trong đó hệ số âm thể hiện tính nghịch chu kỳ, và hệ số dương thể hiện tính thuận chu kỳ.

Hình 1 cho thấy, kể từ sau khủng hoảng kinh tế 2009, 92% các quốc gia phát triển, và 63% các quốc gia đang phát triển theo đuổi chính sách tài khóa ngược chu kỳ, cho thấy những tác động tích cực của quyết định tài khóa trên.

Tại Việt Nam, tính chất nghịch chu kỳ của chính sách tài khóa có thể được nhìn thấy từ khoảng năm 2012 (hình 2). Cụ thể, chi tiêu chính phủ tăng trong giai đoạn 2012-2013 để tạo động lực thúc đẩy kinh tế trong giai đoạn khủng hoảng và tái cơ cấu. Trong giai đoạn tăng trưởng tương đối ổn định từ 2016-2019, chính phủ thu hẹp chi tiêu, từ đó tạo cơ sở vị thế tài khóa tương đối tốt cho Việt Nam khi đứng trước những khó khăn của dịch COVID-19. Điều này tạo điều kiện cho Việt Nam đưa ra các chính sách tài khóa hỗ trợ nên kinh tế trong và sau đại dịch.

Hình 2. Tính ngược chu kỳ chính sách tài khóa của một số quốc gia Đông Nam Á*, giai đoạn 1998-2021

Dù đã có bóng dáng của chính sách tài khóa ngược chu kỳ, tuy nhiên khi so sánh với các quốc gia khác trong cùng khu vực như Indonesia, Malaysia, và Thái Lan, tính ngược chu kỳ của Việt Nam là khá thấp và có độ trễ nhất định (Hình 2). Cụ thể, xem xét diễn biến của đường tăng trưởng GDP và đường thành phần chu kỳ của chi tiêu chính phủ tại các quốc gia khác cho thấy, tại các thời điểm suy giảm (tăng trưởng GDP giảm), chi tiêu chính phủ đều được đẩy cao (thành phần chu kỳ tăng) để tạo sức bật cho nền kinh tế, như Thái Lan năm 2009, 2011, 2014, 2020, Indonesia năm 2009, 2020, Malaysia năm 2009, 2012, và hạ thấp tại các giai đoạn bình ổn khác, thể hiện đặc điểm của một chính sách tài khóa ngược chu kỳ. Trong khi đó, diễn biến 2 đường này tại Việt Nam cùng chiều hoặc bị trễ tại một số thời điểm, như giai đoạn 2008-2011, giai đoạn 2015-2016. Đặc biệt trong giai đoạn 2020-2021, dù cấu phần chu kỳ của chính sách tài khóa tăng nhẹ, nhưng mức tăng là không rõ ràng so với các quốc gia khác. Bằng chứng là tỷ lệ chi tiêu chính phủ (%GDP) của Việt Nam năm 2021 nằm ở nhóm trung bình thấp so với các quốc gia trên thế giới (hình 3).

Hình 3. Chi tiêu chính phủ (% GDP) năm 2021

Trong bối cảnh dư địa cho chính sách tiền tệ ngày càng thu hẹp, việc đẩy mạnh chính sách tài khóa tại Việt Nam trong 6 tháng cuối năm theo hướng nghịch chu kỳ là điều cần thiết để “cởi nút thắt” tăng trưởng. Trong đó, tính nghịch chu kỳ cho thấy rất rõ tầm quan trọng của các khoản đầu tư chính phủ được triển khai kịp thời, đúng thời điểm (tức là khi các nguồn đầu tư tư nhân và nguồn lực nước ngoài suy giảm) thì mới có thể thực hiện tốt vai trò “đầu kéo” của mình.

Ngược lại, đầu tư chính phủ nếu đến trong giai đoạn kinh tế phục hồi sẽ có hiệu quả thấp, tạo sức ép lên Ngân sách Nhà nước và có thể làm trì hoãn tiến trình phục hồi kinh tế. Một vấn đề khác cần quan tâm là nguồn vốn đầu tư cần được triển khai đúng chỗ để tạo được lực lan tỏa thực sự. Cụ thể, chi tiêu chính phủ cần được triển khai có trọng điểm, tránh dàn trải vào các khoản chi có tính chất nhỏ lẻ, cục bộ và có sức ảnh hưởng thấp.

Thực tế là đầu tư công tại Việt Nam ngày càng có xu hướng địa phương hóa, khi tỷ lệ đầu tư trung ương trên tổng đầu tư công giảm từ mức xấp xỉ 48% năm 2009 xuống mức xấp xỉ 17% năm 2019, thuộc nhóm nước phân cấp cao nhất trên thế giới (UNDP, 2023; Bộ Tài Chính, 2023). Dù việc phân cấp tài khóa được chứng minh tạo ra những tác động tích cực đến kinh tế địa phương, nhưng đồng thời cũng khiến các khoản chi thiếu hiệu quả nếu chất lượng quản lý chi tiêu tại địa phương không tốt.

Do đó, trong giai đoạn hiện nay, chính quyền trung ương cần quản lý sát sao các công tác giải ngân vốn đầu tư địa phương, đảm bảo kịp thời, tránh đầu tư nhỏ lẻ, lãng phí, đồng thời đẩy mạnh khoản chi hạ tầng mang tính quốc gia, liên vùng nhằm tạo lực đẩy cho tăng trưởng.

(*) Trương Hoàng Diệp Hương, Viện Nghiên cứu Khoa học Ngân hàng, Học viện Ngân hàng

Bài liên quan

GDP quý II tăng trưởng 4,14%

Căng thẳng Mỹ-Trung có thể làm gián đoạn đầu tư nước ngoài và khiến thế giới mất khoảng 2% GDP

2 kịch bản tăng trưởng GDP 2023

UOB hạ dự báo tăng trưởng GDP của Việt Nam