[Café Cuối tuần] Cải cách thể chế đầu tư để tăng tốc phát triển

Không khí nghị trường những ngày này nóng lên quanh một chủ đề tưởng quen mà chưa bao giờ hết tính thời sự: giải ngân vốn đầu tư công. Từ phiên thảo luận tại tổ đến hội trường, cụm từ "điểm nghẽn", "chậm giải ngân", "sợ sai, sợ trách nhiệm" liên tục được nhắc đến.

Nhiều đại biểu Quốc hội nêu rõ: vốn đã có, dự án đã được phê duyệt, nhưng tiền vẫn chưa ra công trình, chưa thành đường, thành cầu, thành trường học hay bệnh viện cho dân. Câu hỏi được đặt ra không chỉ là "tại sao vốn chưa giải ngân?", mà sâu xa hơn là "tại sao thể chế đầu tư công của chúng ta vẫn chưa vận hành trơn tru như mong muốn?".

Giải ngân đầu tư công – Phép thử của thể chế

Trong bối cảnh Chính phủ quyết liệt hành động, Quốc hội giám sát chặt chẽ, giải ngân đầu tư công trở thành thước đo năng lực điều hành và chất lượng thể chế. Khi dòng vốn chậm, tăng trưởng chậm theo. Khi vốn tắc, động lực phát triển bị bào mòn. Và khi tiền không ra công trình, lòng tin của người dân vào hiệu quả quản trị nhà nước cũng bị thử thách. Bởi vậy, giải ngân không chỉ là chuyện tiền bạc – mà là phép thử thể chế.

Theo báo cáo của Bộ Tài chính, đến hết tháng 10 năm 2025, tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công mới đạt khoảng 50% kế hoạch. Có tiến bộ hơn năm trước, nhưng vẫn thấp xa so với mục tiêu 100% mà Chính phủ và Quốc hội đặt ra. Nhiều dự án trọng điểm quốc gia, từ tuyến cao tốc Bắc – Nam đến các dự án hạ tầng số, năng lượng tái tạo, y tế – giáo dục, vẫn đang ì ạch. Đây không chỉ là chậm về kỹ thuật, mà còn là chậm của một "cỗ máy thể chế": từ khâu lập kế hoạch, thẩm định, phân bổ, đến phê duyệt và giám sát.

Điều đáng nói là, trong khi ngân sách vẫn còn dư địa, nhiều địa phương không tiêu hết vốn được giao. Câu chuyện "đầu năm thong thả, cuối năm chạy nước rút" vẫn lặp lại. Có nơi, vốn giải ngân thấp dưới 30%; có dự án kéo dài 3 – 4 năm mà chưa xong mặt bằng. Nguyên nhân không hẳn do thiếu vốn, mà chủ yếu do thủ tục chồng chéo, tâm lý sợ sai và thiếu cơ chế khuyến khích trách nhiệm cá nhân.

Tại hội trường, nhiều đại biểu đề nghị phải nhìn nhận vấn đề này như một biểu hiện của chất lượng thể chế đầu tư công, chứ không thể chỉ đổ lỗi cho khâu tổ chức hay cán bộ. Càng đầu tư lớn, càng cần một thể chế mạnh – đủ rõ ràng, đủ linh hoạt và đủ niềm tin để đồng vốn nhà nước được "giải phóng" đúng hướng, đúng thời điểm.

Một cách hình tượng, có thể nói dòng vốn đầu tư công đang chảy trong một lòng thể chế còn nhiều khúc khuỷu.

Thứ nhất, quy trình đầu tư công còn nặng về hành chính, nhiều tầng nấc phê duyệt khiến người đứng đầu "ngại quyết, ngại sai".

Thứ hai, hệ thống pháp luật liên quan – từ Luật Đầu tư công, Luật Đấu thầu, Luật Xây dựng, Luật Đất đai – vẫn chưa thật sự ăn khớp, tạo ra những "điểm nghẽn thể chế".

Thứ ba, năng lực chuẩn bị và quản trị dự án còn yếu, thiếu các công cụ định lượng hiệu quả như đánh giá tác động chính sách (RIA) hay phân tích chi phí – lợi ích xã hội (CBA).

Cuối cùng, cơ chế phối hợp giữa trung ương và địa phương còn rời rạc: trung ương nắm quyền phê duyệt, địa phương chịu trách nhiệm thực hiện, nhưng cả hai cùng bị trói trong những hướng dẫn thiếu thống nhất.

Không ít đại biểu Quốc hội đã thẳng thắn nói: "Tiền không ra công trình là lỗi của thể chế, không phải lỗi của tiền". Và đúng như vậy – chỉ khi thể chế được cải thiện, dòng vốn mới có thể được khơi thông.

Vốn chảy khi thể chế thông

Thế giới đã có nhiều bài học quý báu cho chúng ta. Ở Hàn Quốc, hệ thống quản lý đầu tư công PIM (Public Investment Management) do Viện Phát triển Hàn Quốc (KDI) vận hành, cho phép địa phương tự phê duyệt dự án dưới một ngưỡng nhất định, nhưng chịu hậu kiểm nghiêm ngặt. Ở Chile và Peru, chính phủ ban hành Bộ luật Đầu tư công thống nhất – hợp nhất toàn bộ quy trình từ lập kế hoạch, thẩm định, triển khai đến đánh giá. Mỗi dự án đều có mã số theo dõi trực tuyến, minh bạch cho người dân và nhà đầu tư giám sát.

OECD đã ban hành 12 nguyên tắc đầu tư công hiệu quả, trong đó nhấn mạnh: tính nhất quán chính sách, phân cấp hợp lý, quản trị rủi ro, công khai và trách nhiệm giải trình. New Zealand thì áp dụng Ngân sách Hạnh phúc (Wellbeing Budget) – chỉ phê duyệt dự án nếu chứng minh được tác động tích cực đến năng suất và phúc lợi xã hội. Anh và Canada triển khai Infrastructure Transparency Initiative – nơi người dân có thể theo dõi tiến độ, chi phí và hiệu quả từng dự án qua nền tảng số.

Những kinh nghiệm này cho thấy, vấn đề không nằm ở việc có bao nhiêu vốn, mà ở cách thể chế dẫn vốn đi. Khi thể chế rõ ràng, quy trình minh bạch, và trách nhiệm được phân bổ đúng, dòng tiền luôn tìm được đường chảy.

Cải cách thể chế đầu tư là chìa khóa

Từ thực tiễn trong nước và bài học quốc tế, có thể khẳng định: muốn giải ngân nhanh, phải cải cách sâu. Giải ngân đầu tư công không thể tách rời cải cách thể chế đầu tư. Dưới đây là những hướng cải cách then chốt:

Cần rút gọn tối đa các tầng phê duyệt, chuyển từ cơ chế "xin – cho" sang "ủy quyền – chịu trách nhiệm". Chính phủ có thể thiết lập "Bảng điều hành đầu tư công quốc gia" (National Investment Dashboard) – công khai tiến độ từng dự án theo thời gian thực, để Quốc hội, Kiểm toán và người dân cùng giám sát. Đồng thời, phải ràng buộc trách nhiệm cá nhân rõ ràng – không chỉ "trách nhiệm tập thể", mà ai ký chậm, ai để vốn nằm im đều phải chịu chế tài cụ thể.

Cần tiến tới hợp nhất các luật liên quan thành Bộ luật Đầu tư quốc gia – thống nhất nguyên tắc, quy trình, trách nhiệm, tránh chồng chéo. Với các dự án chiến lược, nên áp dụng "sandbox thể chế" – cho phép thử nghiệm cơ chế linh hoạt trong khuôn khổ giới hạn, tránh "kẹt luật". Đặc biệt, phải đưa tiêu chí hiệu quả kinh tế – xã hội, chuyển đổi số và phát triển xanh thành điều kiện tiên quyết trong thẩm định dự án.

Giải ngân nhanh không có nghĩa là chỉ trông vào ngân sách. Cần kết hợp vốn công – vốn tư – vốn quốc tế thông qua các mô hình PPP hiện đại, minh bạch, chia sẻ rủi ro công bằng. Có thể học mô hình Quỹ đầu tư hạ tầng quốc gia (INA) của Indonesia – nơi nhà nước góp vốn mồi, còn tư nhân và quốc tế cùng đầu tư dài hạn. Ngoài ra, cần khuyến khích phát hành trái phiếu hạ tầng xanh, quỹ đầu tư vùng liên kết, và cơ chế chuyển vốn linh hoạt giữa các địa phương.

Cùng với đó, Việt Nam cần xây dựng Cơ sở dữ liệu quốc gia về đầu tư công (National Investment Database), kết nối với hệ thống của các bộ, ngành, địa phương để kiểm soát tiến độ và rủi ro. Đồng thời, phải đào tạo đội ngũ công chức đầu tư chuyên nghiệp – hiểu kinh tế, giỏi kỹ thuật, thành thạo số hóa. Ứng dụng công nghệ AI, Big Data, RegTech để tự động hóa thẩm định, giám sát và báo cáo – biến quản trị đầu tư công thành một hệ thống số minh bạch, chính xác và phản ứng nhanh.

Quốc hội bàn về giải ngân vốn đầu tư công không phải vì những con số thuần túy, mà vì đằng sau mỗi con số là sức sống của nền kinh tế và niềm tin của nhân dân. Giải ngân nhanh nhưng kém hiệu quả thì không bền vững. Giải ngân chậm vì sợ sai thì kìm hãm phát triển. Chỉ có giải ngân đúng – giải ngân minh bạch – giải ngân có trách nhiệm mới thật sự là biểu hiện của một thể chế trưởng thành. Như các quốc gia phát triển đã chứng minh: đầu tư công là công cụ định hình tương lai. Mỗi đồng vốn công, nếu được giải ngân đúng chỗ, đúng thời điểm, là một viên gạch xây nền cho quốc gia thịnh vượng. Còn thể chế đầu tư, nếu được cải cách đúng hướng, sẽ trở thành "đường ống" trong suốt, bền vững và không bao giờ nghẽn – nơi dòng vốn chảy đến đâu, niềm tin phát triển lan tỏa đến đó. Vì thế, đã đến lúc nhìn giải ngân đầu tư công không chỉ như một nhiệm vụ tài chính, mà như một cải cách thể chế cốt lõi – nơi năng lực điều hành, trách nhiệm công vụ và khát vọng phát triển được hội tụ. Khơi thông dòng vốn hôm nay, chính là khơi dậy động năng thể chế cho ngày mai. Và khi thể chế vận hành thông suốt, dòng vốn sẽ chảy, công trình sẽ mọc, niềm tin sẽ lớn – đó chính là nền tảng của một Việt Nam tăng trưởng nhanh, bền vững và tự chủ.