Tháo gỡ nghẽn thể chế để thu hút đầu tư

Nhận diện những điểm nghẽn thể chế trong đầu tư

Nghẽn thể chế là tình trạng các quy định pháp luật, cơ chế chính sách hoặc bộ máy thực thi chậm trễ, chồng chéo, thiếu hiệu quả, gây cản trở quá trình ra quyết định, triển khai và thực hiện các hoạt động kinh tế - xã hội. Tổng Bí thư Tô Lâm gọi nghẽn thể chế là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”. Trước hết, các quy trình thủ tục hành chính rườm rà, phức tạp khiến chi phí tuân thủ của nhà đầu tư tăng cao.

Theo báo cáo của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, có tới 53% doanh nghiệp cho rằng thủ tục hành chính phiền hà và không rõ ràng, dẫn đến tình trạng phải mất từ 6 tháng đến hơn một năm để hoàn tất các bước pháp lý cần thiết. Trong quá trình đó, chi phí không chính thức nảy sinh, tạo thêm rủi ro pháp lý khi doanh nghiệp buộc phải “bôi trơn” để vượt qua các rào cản. Một vấn đề quan trọng khác là tình trạng thiếu minh bạch và nhất quán trong hệ thống pháp luật. Các văn bản pháp lý chồng chéo và mâu thuẫn, đặc biệt trong những lĩnh vực nhạy cảm như đầu tư công, đất đai và đấu thầu.

Thực tế tại một số dự án lớn cho thấy thời gian kéo dài do các vướng mắc pháp lý đã khiến chi phí đầu tư đội lên rất lớn so với dự toán ban đầu. Cụ thể, dự án tuyến metro số 1 (Bến Thành - Suối Tiên) ban đầu có tổng mức đầu tư dự kiến khoảng 17.388 tỷ đồng vào năm 2007. Tuy nhiên, đến năm 2019, tổng mức đầu tư đã điều chỉnh lên tới 43.700 tỷ đồng, tức là tăng hơn 151% so với dự toán ban đầu. Bên cạnh đó, sự chậm trễ trong phân cấp quyền hạn từ Trung ương đến địa phương cũng là một nguyên nhân chính khiến các dự án đầu tư bị nghẽn.

Nhiều địa phương dù đã thu hút được các nhà đầu tư, nhưng lại gặp khó trong việc phê duyệt dự án do còn phụ thuộc vào cơ chế xin - cho từ cấp trên. Một số dự án lớn của các doanh nghiệp FDI trong giai đoạn 2015-2020 đã mất trung bình 18 tháng để có quyết định đầu tư chính thức, cao hơn nhiều so với các nước trong khu vực như Thái Lan hay Indonesia. Điều này làm giảm sức hấp dẫn của Việt Nam trong mắt nhà đầu tư nước ngoài.

Không chỉ vậy, nghẽn thể chế còn bộc lộ rõ ở khả năng tiếp cận tài nguyên như đất đai và nguồn vốn. Việc giải phóng mặt bằng thường kéo dài do xung đột lợi ích giữa các bên liên quan và những bất cập trong khung giá đền bù đất. Báo cáo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư năm 2023 chỉ ra rằng gần 40% các dự án đầu tư công bị chậm tiến độ do vướng mắc trong công tác giải phóng mặt bằng. Đồng thời, các quy định liên quan đến huy động vốn cũng còn nhiều bất cập, đặc biệt trong việc tiếp cận tín dụng, khi các doanh nghiệp vừa và nhỏ chiếm tới 90% nền kinh tế lại gặp khó khăn lớn trong việc vay vốn từ ngân hàng.

Nghẽn thể chế không chỉ làm tăng chi phí và thời gian triển khai dự án, mà còn làm giảm niềm tin của nhà đầu tư vào môi trường pháp lý. Khi các quy định không rõ ràng và thường xuyên thay đổi, nhà đầu tư khó có thể lập kế hoạch dài hạn. Dự án lọc hóa dầu Nhơn Hội tại Bình Định được cấp phép với tổng vốn đầu tư hơn 22 tỷ USD, nhưng sau nhiều năm không thể triển khai do những thay đổi chính sách về ưu đãi thuế và hỗ trợ đất đai. Những thay đổi này làm mất niềm tin của nhà đầu tư, khiến dự án bị hủy bỏ hoàn toàn vào năm 2020, gây tổn thất lớn về cơ hội phát triển kinh tế và việc làm cho địa phương.

Tháo gỡ nghẽn thể chế bằng cách nào?

Như vậy, nghẽn thể chế làm giảm sức hấp dẫn đối với các nhà đầu tư trong và ngoài nước, đồng thời khiến nền kinh tế mất đi những cơ hội phát triển quan trọng. Để tháo gỡ nghẽn thể chế và khơi thông nguồn vốn đầu tư, Việt Nam cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp với quyết tâm cải cách mạnh mẽ.

Trước hết, cải cách thủ tục hành chính là một giải pháp cấp bách nhằm giảm thiểu gánh nặng cho các nhà đầu tư. Hiện nay, nhiều thủ tục cấp phép đầu tư vẫn còn quá rườm rà, gây mất thời gian và gia tăng chi phí không chính thức. Việc ứng dụng công nghệ số trong giải quyết thủ tục hành chính đã cho thấy hiệu quả rõ rệt ở một số địa phương. Ví dụ, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu triển khai ứng dụng “iLand BRVT”, minh bạch hóa thông tin đất đai, giúp chỉ số tiếp cận đất đai của tỉnh tăng từ 6,85 (2020) lên 7,66 (2022).

Thứ hai, nâng cao tính minh bạch và nhất quán trong hệ thống pháp luật cũng là yếu tố quan trọng để cải thiện môi trường đầu tư. Sự chồng chéo và mâu thuẫn trong các quy định pháp luật, đặc biệt là giữa Luật Đầu tư, Luật Đất đai và Luật Đấu thầu, đã khiến nhiều dự án lớn bị đình trệ.

Thứ ba, việc phân cấp và phân quyền hiệu quả cũng là một giải pháp quan trọng để giảm tải cho các cơ quan trung ương và tăng tính linh hoạt trong quản lý đầu tư. Tuy nhiên, hiện nay, nhiều địa phương vẫn phụ thuộc quá nhiều vào sự phê duyệt của các bộ, ngành trung ương, dẫn đến tình trạng chậm trễ trong quyết định đầu tư.

Thứ tư, giải phóng mặt bằng và xây dựng cơ chế định giá đất minh bạch cũng cần được ưu tiên hàng đầu. Đây là điểm nghẽn lớn nhất trong các dự án hạ tầng và bất động sản, nơi xung đột lợi ích giữa người dân, doanh nghiệp và nhà nước thường dẫn đến đình trệ.

Thứ năm, công nghệ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tháo gỡ nghẽn thể chế. Ứng dụng các hệ thống quản lý trực tuyến giúp giám sát tiến độ dự án, giải ngân vốn và hỗ trợ nhà đầu tư tiếp cận thông tin pháp lý một cách dễ dàng hơn. Những nước như Singapore đã áp dụng thành công các cổng thông tin điện tử để cung cấp dịch vụ công trực tuyến, giúp rút ngắn thời gian xử lý từ vài tháng xuống chỉ còn vài ngày.

Ở Việt Nam, một số địa phương như Quảng Ninh đã bắt đầu triển khai các hệ thống này và đạt được những kết quả tích cực, nhưng quy mô áp dụng vẫn còn hạn chế. Cuối cùng, việc thiết lập cơ chế giám sát và trách nhiệm giải trình rõ ràng là yếu tố quan trọng để đảm bảo tính hiệu quả trong thực thi chính sách và quản lý đầu tư.

Một hệ thống giám sát độc lập sẽ giúp hạn chế tình trạng đùn đẩy trách nhiệm giữa các cơ quan và tăng cường niềm tin từ phía nhà đầu tư. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng cơ chế giám sát phải được thiết kế sao cho không tạo thêm thủ tục phức tạp hoặc gây ra chi phí hành chính không cần thiết.