Thủ tướng Chính phủ vừa liên tiếp phê duyệt các đề án tái cơ cấu Tập đoàn Hoá chất Việt Nam và Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam (VNPT). Cuối năm 2017, đề án tái cơ cấu Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) và trước đó là đề án tái cơ cấu Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cũng đã được phê duyệt.

Dồn dập ban hành các đề án tái cơ cấu 4 tập đoàn cho thấy những nỗ lực của Chính phủ trong việc tháo gỡ một trong những nút thắt lớn nhất trong nền kinh tế - thực trạng trì trệ của khối tập đoàn nhà nước, dù những thực thể này nắm trong tay các lĩnh vực kinh doanh độc quyền và nguồn tài nguyên rất lớn, nhưng hoạt động kém hiệu quả và chưa phát huy được vai trò đầu tàu như kỳ vọng.

Ở diễn biến đồng thời, ngày 8/1 tới đây sẽ bắt đầu xét xử 2 đại án liên quan tới cựu Chủ tịch HĐTV Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam Đinh La Thăng và cựu Chủ tịch HĐQT Tổng công ty Xây lắp Dầu khí (PVC) Trịnh Xuân Thanh.

Chỉ trong thời gian ngắn, gần 30 quan chức cấp cao của Tập đoàn Dầu khí đã vướng vào vòng lao lý. Có những người phải chịu mức án rất nặng, như cựu Chủ tịch Nguyễn Xuân Sơn đã bị tuyên án tử hình trong vụ án tham ô liên quan tới Oceanbank.

Bài liên quan

Ngày 8/1 xét xử ông Đinh La Thăng, Trịnh Xuân Thanh

Không chỉ PVN, nhiều sai phạm của các tập đoàn kinh tế (TĐKT) khác cũng được đưa ra ánh sáng thời gian qua, như 5 lãnh đạo Tập đoàn Cao su Việt Nam đã bị khởi tố với 8.300 tỷ đồng thất thoát; sai phạm hơn 4.200 tỷ đồng tại Tập đoàn Hoá chất, nhiều lãnh đạo cao nhất bị cách chức; Loạt lãnh đạo tại Tập đoàn Dệt may bị kỷ luật nghiêm khắc vì sai phạm tại Nhà máy Xơ sợi Đình Vũ; Tập đoàn Than - Khoáng sản vừa bị Thanh tra Chính phủ kết luận sai phạm 15.000 tỷ đồng; Thanh tra Bộ Tài chính cách đây vài ngày khẳng định Tập đoàn Điện lực cố tình hạch toán sai một số khoản năm 2015, 2016 để giảm thuế gần 2.000 tỷ đồng.

TĐKT là các đơn vị kinh tế đặc biệt có quy mô khổng lồ, với quy mô tổng tài sản tương đương ngân hàng quốc doanh cỡ lớn (PVN, EVN). Những bê bối thời gian qua liên quan tới các TĐKT đưa ra dấu hỏi lớn về cách thức hoạt động của mô hình này ở Việt Nam hiện nay.

Kỳ vọng 'cú đấm thép'

Khái niệm tập đoàn kinh tế bắt đầu được đưa ra vào năm 1994 khi Thủ tướng ban hành Quyết định 91 về thí điểm thành lập tập đoàn kinh doanh chủ yếu từ chuyển đổi và tổ chức lại các tổng công ty Nhà nước. Đến Hội nghị Trung ương 3 khoá IX (9/2001), vấn đề thành lập tập đoàn kinh tế bắt đầu được chú trọng và đề cập cụ thể hơn. 

Hành lang pháp lý để thành lập các TĐKT bắt đầu được xây dựng, từ Luật Doanh nghiệp 2003, Nghị định 153/2004 về tổng công ty nhà nước và chuyển đổi tổng công ty nhà nước theo mô hình công ty mẹ - con, Nghị định 139/2007, Nghị định 141/2007 bổ sung thêm một số vấn đề về các TĐKT. Năm 2009 đánh dấu bước tiến lớn khi Chính phủ ban hành Nghị định 101 Thí điểm thành lập, tổ chức, hoạt động và quản lý TĐKT. Các quy định tiếp tục rõ hơn tại Nghị định 69/2014 về TĐKT và tổng công ty nhà nước. 

Vai trò của các TĐKT được xác định là công cụ hữu hiệu điều tiết vĩ mô nền kinh tế, tạo nên sức mạnh kinh tế quốc gia; thực hiện các nhiệm vụ chính trị - xã hội mà Nhà nước giao; làm gia tăng sức mạnh cạnh tranh của cả tập đoàn và công ty thành viên; tổ chức kinh doanh, mang lại lợi nhuận thích đáng cho Nhà nước.

Nói nôm na, các TĐKT được kỳ vọng trở thành những 'quả đấm thép', là lực đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Với mục đích và cơ sở pháp lý như trên, giai đoạn 2005 - 2010, 12 TĐKT đã được thành lập theo trình tự thời gian gồm:

Tập đoàn Bảo Việt (11/2005), Tập đoàn Dệt may Việt Nam (Vinatex - 12/2005), Tập đoàn Than - Khoáng sản (TKV -12/2005), Tập đoàn Bưu chính Viễn thông (VNPT - 1/2006), Tập đoàn Công nghiệp Tàu thuỷ Việt Nam (Vinashin - 5/2006), Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN - 6/2006), Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam (PVN - 8/2006), Tập đoàn Công nghiệp Cao su Việt Nam (VRG - 10/2006), Tập đoàn Viễn thông Quân đội (Viettel - 12/2009), Tập đoàn Hoá chất Việt Nam (Vinachem - 12/2009), Tập đoàn Phát triển Nhà và Đô thị Việt Nam (HUD - 1/2010), Tập đoàn Công nghiệp Xây dựng Việt Nam (1/2010).

Trong số 12 tập đoàn được thí điểm thành lập thì 3 đơn vị sau đó đã được chuyển trở lại thành tổng công ty là là Tập đoàn Phát triển Nhà và Đô thị Việt Nam chuyển về Tổng công ty Đầu tư Phát triển Nhà và Đô thị (HUD - 10/2012), Tập đoàn Công nghiệp Xây dựng Việt Nam chuyển về thành Tổng công ty Sông Đà (10/2012) và Tập đoàn Công nghiệp Tàu thuỷ Việt Nam (Vinashin) chuyển về Tổng công ty Công nghiệp Tàu thuỷ (SBIC - 10/2013). Trong đó thua lỗ, nợ nần hàng tỷ USD tại Vinashin là bài học cay đắng trong xây dựng doanh nghiệp nhà nước cho đến hiện nay và cả trong tương lai.

Suốt chặng đường hoạt động, dù nắm trong tay những ngành nghề then chốt của nền kinh tế cùng chính sách ưu đãi đặc biệt mà doanh nghiệp tư nhân không thể có được, song có những đơn vị vẫn thua lỗ, nợ nần chồng chất, không những vậy còn đầu tư ngoài ngành - vấn nạn mà đến nay Chính phủ vẫn đang phải quyết liệt để xử lý dứt điểm.

Vẫn trong mớ 'bòng bong' 

Các TĐKT từ chỗ được kỳ vọng sẽ trở thành những 'quả đấm thép' giữ vai trò chủ đạo đưa cả đất nước phát triển, thì nay vẫn là một mớ 'bòng bong' không lời giải mà những bê bối vừa qua tại PVN, VRG, TKV, Vinachem, chỉ là nét phác hoạ cho bức tranh chung của các TĐKT.

Những lo lắng về mô hình TĐKT đã được giới chuyên gia lên tiếng từ lâu. Ngay cả cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt giữa năm 2007 đã từng cảnh báo về xu hướng thành lập các TĐKT như một phong trào, chưa cân nhắc đầy đủ tính hiệu quả cũng như những hệ luỵ. 

Sau hơn 2 thập kỷ kể từ Quyết định 91 năm 1994 mở đường cho việc thành lập các TĐKT, nhiều văn bản pháp quy đã được ban hành nhằm tạo hành lang pháp lý rõ ràng, là nền tảng để phát triển các đơn vị kinh tế đặc biệt này. Tuy nhiên cho đến nay, quy chế pháp lý dành cho các TĐKT vẫn còn thiếu và yếu, thậm chí mâu thuẫn nhau.

Đơn cử, Luật Doanh nghiệp năm 2005 rồi năm 2015 đều quy định TĐKT là một nhóm công ty có mối quan hệ với nhau, nhưng bản thân TĐKT không có tư cách pháp nhân. Trong khi chuẩn mực kế toán 25 xác định TĐKT bao gồm công ty mẹ và các công ty con, tức có thể hiểu gồm 2 cấp doanh nghiệp.

Chưa thống nhất trong nhận thức khiến chưa thể tạo ra khung pháp luật mang tính đột phá, qua đó giúp tái cơ cấu hệ thống TĐKT.

Bên cạnh đó, việc nhập nhèm giữa chức năng quản lý nhà nước và chức năng chủ sở hữu của cơ quan chủ quản không chỉ gây ra nguy cơ cạnh tranh không bình đẳng trong nền kinh tế, mà còn khiến những sai phạm, thiếu sót của các TĐKT có thể không được phát hiện, ngăn chặn kịp thời và gây ra những hậu quả nghiêm trọng.

Trao đổi với Nhadautu.vn, một nguyên tổng giám đốc PVN cho hay quá trình tái cơ cấu tập đoàn này đang không có nhiều tiến triển, phần quan trọng vì các vụ việc vừa qua khiến công luận và bản thân người lao động trong PVN mất niềm tin nghiêm trọng. Chiến lược phát triển ngành dầu khí tầm nhìn đến năm 2035 được Bộ Chính trị ban hành tại Nghị quyết 41 năm 2015 cũng chưa được thực hiện sát sao, quyết liệt, trong bối cảnh trữ lượng hiện nay tại các mỏ ở Biển Đông đang khai thác đang dần cạn kiệt.

"Đáng nhẽ phải tập trung đưa Tập đoàn (PVN - PV) trở lại quỹ đạo, tìm thêm các mỏ mới, gia tăng trữ lượng và đảm bảo sản lượng, thì có thời điểm gần như cả ban lãnh đạo PVN được điều xuống Nhiệt điện Thái Bình 2 để xử lý vụ việc. Đấy không phải là tư duy phát triển bền vững của một tập đoàn kinh tế đến nay vẫn đóng vai trò quan trọng nhất trong nền kinh tế", nguyên lãnh đạo PVN xót xa.

Bài liên quan

Phê duyệt Phương án cơ cấu lại Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam

Doanh nhân Hoàng Khải bất ngờ thôi làm 'sếp' Tập đoàn Khaisilk

Tập đoàn Cao su IPO giữa 'tâm bão'

Chân dung tân Chủ tịch Tập đoàn Dầu khí PVN Trần Sỹ Thanh