Afghanistan, tham nhũng và những triệu phú 11/9

Theo thời gian, những hợp đồng này đã giúp thúc đẩy một hệ thống tham nhũng hàng loạt nhấn chìm đất nước Afghanistan và cuối cùng hủy diệt nền dân chủ mong manh ở nước này.

290 triệu USD cho mỗi ngày trong 7.300 ngày. Đó là số tiền mà Hoa Kỳ đã chi cho 20 năm chiến tranh và xây dựng đất nước ở Afghanistan, theo dự án nghiên cứu chi phí chiến tranh của đại học Brown.

Tuy nhiên, Taliban chỉ mất có 9 ngày để chiếm được toàn bộ thủ phủ của các tỉnh ở nước này, giải tán quân đội và lật đổ chính phủ do Mỹ hậu thuẫn lập nên vào những ngày cuối tháng 8 vừa qua.

Khi các chiến binh Taliban chiếm được Kabul mà không phải tốn một viên đạn nào, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã đổ lỗi cho người Afghanistan vì đã không bảo vệ được đất nước của mình.

"Các nhà lãnh đạo chính trị Afghanistan đã bỏ cuộc và tháo chạy khỏi đất nước. Quân đội Afghanistan cũng bỏ cuộc, không tổ chức chiến đấu", Tổng thống Hoa Kỳn nói vào ngày 16/8.

Tới giờ thì tòa đại sứ Hoa Kỳ tại Kabul đã đóng cửa, và những người lính Mỹ cũng đã rút hết khỏi Afghanistan.

Nhưng hàng trăm tỷ USD mà Hoa Kỳ đã bỏ ra để tiến hành cuộc chiến tại Afghanistan giờ vẫn để lại những biểu tượng hiện hữu trên khắp đất nước.

Đó là những căn cứ quân sự bị bỏ hoang, các dự án xây dựng dở dang, hàng nghìn khẩu súng bỏ lại trên khắp các vùng nông thôn, tất cả đều được mua bằng tiền của Mỹ.

Những đồng đô la Mỹ cũng đã tạo ra các 'triệu phú USD', gồm một nhóm nhỏ những người trẻ tuổi, siêu giàu, những người đã cực kỳ may mắn khi trở thành các nhà thầu cho quân đội Mỹ.

Một số triệu phú trong số này đã trở thành hình mẫu cho thế hệ doanh nhân, cũng như các nhà từ thiện thế hệ mới ở Afghanistan.

Nhiều người đã khai thác triệt để mối quan hệ của gia đình với các quan chức chính phủ hoặc lãnh đạo địa phương để xoay xở được các hợp đồng béo bở.

Sau một thời gian, các hợp đồng của Chính phủ Hoa Kỳ đã trở thành động lực cho các vụ tham nhũng có hệ thống, nhấn chìm đất nước và hủy hoại nền dân chủ non trẻ ở Afghanistan.

"Điểm thất bại cuối cùng của chúng tôi ở đất nước này không phải là ở chỗ dẹp các cuộc nổi loạn, mà là sức mạnh ngày càng lớn của nạn tham nhũng", Ryan Crocker, vị đại sứ Hoa Kỳ 2 nhiệm kỳ ở Afghanistan nói vào năm 2016.

Theo đại sứ Crocker, Hoa Kỳ phải chịu trách nhiệm cho tình trạng tham nhũng lan tràn ở Afghanistan vì Hoa Kỳ đã bơm 1 lượng đô la khổng lồ, lớn hơn nhiều mức độ hấp thụ của đất nước này.

"Bạn không thể đưa một khối lượng tiền khủng khiếp như vậy vào một đất nước đang có một xã hội trong tình trạng rất bấp bênh mà không gây ra tham nhũng. Đó là điều bất khả !", ông nói.

Crocker là 1 trong 500 người được Tổng Thanh tra đặc biệt về tái thiết Afghanistan (CIGAR) thẩm vấn, trong một dự án nội bộ có tên "Những bài học kinh nghiệm".

Dự án của CIGAR lúc đầu là tài liệu mật, không phổ biến ra bên ngoài. Nhưng vào năm 2019, một thẩm phán Hoa Kỳ đã ra lệnh công bố nội dung của dự án này. Do đó, tờ Washington Post đã tập hợp lại và xuất bản các tài liệu bí mật này.

Nhờ đọc được các tài liệu mật này, người ta mới biết dường như những người như vị đại sứ Crocker đã tiên lượng được sự hủy hoại của các hợp đồng cực lớn mà Hoa Kỳ dành cho Afghanistan. Nhưng rõ ràng là những quan điểm như vậy không được coi là phổ biến.

Triệu phú 11/9

Trong những năm đầu của cuộc chiến ở Afghanistan, khi binh lính Mỹ vẫn đang săn lùng những kẻ khủng bố al-Qaeda và chiến đấu với các tay súng Taliban, ý tưởng sử dụng các nhà thầu địa phương của Afghanistan để cung cấp cho các căn cứ quân sự của Mỹ có vẻ là một ý tưởng tốt.

Ngược lại, ở Iraq hầu hết công việc cung cấp hậu cần cho quân đội Hoa Kỳ được thực hiện bởi những người ngoài Iraq, thường là thông qua các hợp đồng với các công ty đa quốc gia khổng lồ.

Nhưng ở Afghanistan, việc trao hợp đồng của chính phủ cho công dân Afghanistan được coi là một phần quan trọng trong chiến lược chống nổi dậy tổng thể của Hoa Kỳ.

Nó thậm chí còn trở thành một chính sách mua sắm chính thức của Lầu Năm Góc được gọi là "Ưu tiên cho Afghanistan" (Afghan First), được Quốc hội Hoa Kỳ thông qua vào năm 2008.

“Việc sử dụng công dân sở tại để bơm tiền vào nền kinh tế địa phương, cung cấp đào tạo việc làm, xây dựng sự hỗ trợ của các công dân địa phương có thể mang lại cho Hoa Kỳ sự hiểu biết tốt hơn về tình hình của địa phương”, các tác giả một báo cáo về các hợp đồng dân sự trước Quốc hội Hoa Kỳ năm 2011 viết.

Một số người Afghanistan đã trở thành triệu phú khi làm việc với tư cách là nhà thầu của Hoa Kỳ. Họ thường bắt đầu bằng công việc làm thông dịch viên cho lính Mỹ, đồng hành cùng các thành viên phục vụ trong các nhiệm vụ nguy hiểm trong một số năm chết chóc nhất của cuộc chiến.

Sự trung thành mà họ kiếm được khi làm thông dịch viên sau này sẽ phục vụ tốt cho họ trong việc thực hiện kinh doanh các hợp đồng quốc phòng đầy khó khăn và vất vả.

Một trong số họ là Fahim Hashimy, người từng làm giáo viên tiếng Anh ở Kabul vào ngày 11 tháng 9 năm 2001. Khi quân đội Mỹ đến nước này, Hashimy được thuê làm thông dịch viên. Sau đó, ông thành lập một công ty nhỏ cung cấp hàng hóa và nhiên liệu cho các căn cứ quân sự.

Giờ đây, công ty đó đã trở thành Hashimy Group, một tập đoàn lớn với đài truyền hình, cơ sở sản xuất, đầu tư bất động sản, vận tải đường bộ và một hãng hàng không vừa thành lập, tất cả đều có trụ sở tại Afghanistan.

Hashimy là một triệu phú, và ông là một trong số ít những người Afghanistan giàu có sẵn sàng nói trước công chúng về nạn tham nhũng đang lan tràn khắp đất nước của ông.

“Tham nhũng là vấn đề lớn nhất hiện nay đối với chúng tôi. Tôi nghĩ rằng tham nhũng không chỉ gây ra những tác động tiêu cực đến các doanh nghiệp mà còn có mối liên hệ trực tiếp với tình trạng mất an ninh trật tự", Hashimy nói trên Đài phát thanh Quốc gia vào năm 2013.

Hashimy cho biết, một phần lý do khiến anh thích sở hữu một đài truyền hình bởi nó cho phép anh có thể tố giác sự tham nhũng ở những nơi anh thấy nó.

Nhưng dưới sự cai trị của Taliban, các đài truyền hình như 1TV của Hashimy đang đối mặt với một tương lai không chắc chắn. Hồi tháng 7, Hashimy nói với The Wall Street Journal rằng anh đang tìm cách để phát sóng từ bên ngoài Afghanistan.

Chương trình phát sóng gần đây nhất được đăng lên kênh YouTube của 1TV là vào ngày 14 tháng 8, một ngày trước khi Taliban chiếm thủ đô.

Nơi ở hiện tại của Hashimy không được tiết lộ. CNBC đã liên hệ với công ty của anh ấy và yêu cầu một cuộc phỏng vấn, nhưng không ai trả lời.

Một triệu phú vụ 11/9 khác thu hút sự chú ý bên ngoài Afghanistan là Hikmatullah Shadman. Giống như Hashimy, Shadman là một trong những thông dịch viên người Afghanistan đầu tiên được quân đội Mỹ thuê khi bắt đầu cuộc chiến tranh.

Năm 2007, sau 5 năm làm thông dịch viên cho các binh sĩ trong và xung quanh Kandahar, Shadman thuê một chiếc xe tải và bắt đầu vận chuyển nhiên liệu và vật tư đến căn cứ của Mỹ.

Ông nhanh chóng xây dựng một mạng lưới các chủ xe tải và nhà thầu phụ, những người nổi tiếng về độ tin cậy, theo một bài điều tra về Shadman trên tờ New Yorker.

Khi sự hiện diện của quân đội Hoa Kỳ ở Afghanistan tăng lên, doanh thu của Shadman cũng tăng theo. Năm 2009, công ty của Shadman đã thanh toán cho Bộ Quốc phòng Mỹ 45 triệu USD. Tuy nhiên, từ năm 2007 đến 2012, công ty vận tải đường bộ của Shadman đã kiếm được 167 triệu USD từ các hợp đồng của chính phủ Hoa Kỳ, theo một báo cáo của ngân hàng.

Nhưng thành công của Shadman đã bị vấy bẩn. Năm 2012, Bộ Tư pháp Hoa Kỳ cáo buộc Shadman gian lận.

Chính phủ Hoa Kỳ cáo buộc ông ta đã 'lại quả', dùng tiền 'bôi trơn' các binh sĩ Hoa Kỳ và các quan chức chính phủ Afghanistan để đổi lấy các hợp đồng, và ông ta đã tăng tổng chi phí trong các hợp đồng của mình và thậm chí lập hóa đơn khống cho Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ cho những công việc mà ông ta chưa từng làm.

Cũng có những cáo buộc rằng anh ta đã chuyển tiền cho một “kẻ giàu có” của Taliban.

Shadman phủ nhận tất cả các cáo buộc chống lại mình và một số binh sĩ Hoa Kỳ làm việc với Shadman ở Kandahar đã công khai đứng ra bảo vệ anh ta.

Một cuộc chiến pháp lý kéo dài đã xảy ra sau đó và khi vụ việc cuối cùng được giải quyết vào năm 2019, Hoa Kỳ đã thu hồi được 25 triệu USD tài sản.

Những nỗ lực để xác định vị trí của Shadman trên thực tế đã không thành công.

Nhưng không chỉ có người Afghanistan mới lạm dụng các hợp đồng của Mỹ ở Afghanistan.

Supreme Group BV, một trong những nhà cung cấp thực phẩm tươi sống hàng đầu cho lực lượng Hoa Kỳ ở Afghanistan có trụ sở tại Hà Lan do Stephen Orenstein, một công dân quốc tịch Mỹ thành lập. Doanh thu của công ty đã tăng gấp 50 lần trong một thập kỷ, theo Bloomberg, và tập đoàn này đã giúp đưa Orenstein vào danh sách tỷ phú Mỹ vào năm 2013.

Năm 2009, Supreme Group BV đã thuê giám đốc sắp mãn nhiệm của Cơ quan Hậu cần Quốc phòng Hoa Kỳ làm giám đốc điều hành tập đoàn.

Một năm sau, Supreme Group BV được Cơ quan Hậu cần Quốc phòng trao ngay cho bản gia hạn hợp đồng trị giá hàng tỷ USD mà không cần tiến hành thông qua đấu thầu.

Vào năm 2014, Supreme Group BV đã nhận tội trước các cáo buộc gian lận bao gồm việc tạo ra một nhà thầu phụ giả và lập hóa đơn cho các khoản phí của nhà thầu phụ giả đó. Tập đoàn này đã đồng ý trả 389 triệu USD tiền phạt và tiền bồi thường thiệt hại, một trong những hình phạt lớn nhất từng được áp dụng đối với một nhà thầu quốc phòng vào thời điểm đó.

Tuy nhiên, trong bối cảnh tổng thể của cuộc chiến của Hoa Kỳ ở Afghanistan, các vụ kiện liên bang chống lại Orenstein và Shadman là những ngoại lệ hiếm hoi.

Phần lớn các vụ gian lận hợp đồng và tham nhũng ở Afghanistan không được báo cáo và không bị trừng phạt.

Cái giá thực sự của tham nhũng

Theo một phân tích của Lầu Năm Góc, 40% trong số 108 tỷ USD mà Bộ Quốc phòng trả cho các nhà thầu ở Afghanistan từ năm 2010 đến năm 2012 cuối cùng đã nằm trong tay Taliban, mạng lưới khủng bố Hồi giáo bạo lực Haqqani, các vòng tội phạm có tổ chức, những kẻ buôn ma túy xuyên quốc gia hoặc các quan chức tham nhũng của Afghanistan.

Nhưng các cựu chiến binh Mỹ từ chiến trường Afghanistan về nói rằng những số liệu thống kê nói trên chỉ là phần nổi của những tảng băng bởi những gì diễn ra trên thực tế còn phức tạp và 'táng tận lương tâm' hơn nhiều.

Ở một đất nước mà các con đường giao thông thường do các thủ lĩnh bộ lạc kiểm soát, việc vận chuyển bằng đường bộ các vật tư cứu sinh cần thiết cho lính Mỹ thường được yêu cầu trả phí bởi các nhómkiểm soát đường giao thông. Tại các khu vực do Taliban kiểm soát, điều này đồng nghĩa với việc thanh toán Taliban.

Từ chối thanh toán cho các thủ lĩnh kiểm soát các con đường gần như chắc chắn đồng nghĩa với việc sẽ gây tổn hại nghiêm trọng cho binh lính và nhà thầu.

“Bạn có thể tỏ ra khó tính và nói: "Chúng tôi sẽ không trả tiền cho ai cả,' nhưng điều đó có nghĩa là bạn sẽ gặp tai nạn trên đường,” Rodney Castleman, nhân viên người Mỹ của một công ty vận tải đường bộ Afghanistan nói với The New Yorker.

An ninh và an toàn là ưu tiên trên hết, do vậy các nhà thầu vốn giao hàng hoàn hảo và đúng hạn có thể tính phí bất cứ điều gì họ muốn với Chính phủ Mỹ.

Đối với một số quan chức Mỹ, việc trả tiền cho một người lính địa phương để đảm bảo lối đi an toàn có vẻ hợp lý hơn việc trả tiền cho một nhà thầu quốc phòng Mỹ để ném bom trên khắp Afghanistan.

Richard Boucher, người từng là trợ lý ngoại trưởng phụ trách Nam và Trung Á trong chính quyền của Tổng thống George W. Bush, người phát động cuộc chiến vào tháng 10 năm 2001, đã mô tả có hai mức độ tham nhũng khác nhau.

Boucher cho biết trong một cuộc phỏng vấn năm 2015 với SIGAR: "Có một loại tham nhũng giúp gia tăng sự giàu có, liên quan đến việc chăm sóc cho tất cả mọi người, kể cả những người góa bụa và trẻ mồ côi. Và có một loại tham nhũng thậm chí lan đến tận cửa nhà tôi ở Riviera".

Ông nói Afghanistan ngày nay tham nhũng hơn nhiều so với đất nước trước đây. Việc Mỹ chi tiền cho các nhà thầu Afghanistan khiến những đồng đô la đó sẽ 'nhanh chóng biến mất ở Afghanistan, thay vì ở Beltway'.

"Có lẽ cuối cùng, nó sẽ đảm bảo rằng nhiều tiền đến tay các dân làng được nhiều hơn, có thể thông qua năm tầng lớp quan chức tham nhũng, nhưng vẫn đến tay một số dân làng", Boucher nói với nhóm SIGAR.

Nhưng điều mà Boucher tin chắc là hàng thập kỷ tham nhũng, được thúc đẩy bởi những đồng tiền của Mỹ, sẽ khiến niềm tin vốn đã lung lay của người dân Afghanistan bình thường vào một chính phủ dân chủ, ngày càng bị bào mòn.

Vào năm 2006, chỉ 5 năm sau khi Hoa Kỳ tiến hành cuộc chiến, chính phủ được bầu ở Kabul đã “tự tổ chức thành một chế độ dân quyền”, Đại tá quân đội đã nghỉ hưu Chris Kolenda cho biết trong một cuộc phỏng vấn của SIGAR vào năm 2016.

Kolenda nói: “Chế độ chính trị tham nhũng (kleptocracy) đã trở nên ngày càng mạnh mẽ theo thời gian, đến mức ưu tiên của chính phủ Afghanistan không phải là thực hiện việc quản trị tốt đất nước mà là duy trì chế độ kleptocracy này".

Không chỉ người Mỹ mới thấy điều này xảy ra. Các quan chức cấp cao của chính phủ Afghanistan cũng vậy.

Vào năm 2010, Tiến sĩ Rangin Spanta, cố vấn an ninh quốc gia của Tổng thống Hamid Karzai lúc bấy giờ, nói với các quan chức Hoa Kỳ: "Tham nhũng không chỉ là một vấn đề đối với hệ thống quản trị ở Afghanistan. Mà đó chính là hệ thống quản trị".

Nhiều năm sau, một Taliban đang trỗi dậy sẽ tận dụng sự xói mòn lòng tin của công chúng bằng cách cung cấp cho người Afghanistan những gì mà nhiều người cảm thấy như một sự thay thế tốt hơn cho chế độ kleptocracy.

Bất chấp tất cả các con đường mà tiền của Mỹ đi qua Afghanistan, có một nơi mà nó không bao giờ tới được: túi của những công dân nghèo nhất của đất nước.

Sau hai thập kỷ xây dựng đất nước với 2,1 nghìn tỷ USD, tình trạng kinh tế của những người Afghanistan bình thường hầu như không thay đổi chút nào. Theo Ngân hàng Thế giới, Afghanistan là quốc gia nghèo thứ sáu trên Trái đất vào năm 2020 - thứ hạng về cơ bản không thay đổi kể từ năm 2002. Thu nhập bình quân đầu người vẫn chỉ là 500 USD.

Đối với Crocker, sự thật xấu xí đằng sau dự án tái thiết lớn của Mỹ ở Afghanistan đã hiển hiện từ rất lâu rồi.

"Dự án đơn lẻ lớn nhất của chúng tôi, thật đáng buồn và vô tình thay, có thể chính là sự phát triển của tham nhũng hàng loạt", ông từng nói với SIGAR.

Năm năm sau, lịch sử đã chứng minh rằng ông ta đã đúng.