Bắc Kinh sẽ dùng thuốc chữa bệnh làm 'quân bài tẩy' trong thương chiến với Mỹ?

Là một nước cung cấp lớn nguyên liệu cho ngành dược phẩm, Trung Quốc nắm trong tay một vũ khí tiềm tàng để gây sức ép đối với Washington trong cạnh tranh thương mại với Mỹ, trong bối cảnh chính quyền Trump tìm cách trấn an người dân về giá và sự khan hiếm thuốc.

Thế yếu của Mỹ khi phụ thuộc vào thuốc nhập khẩu

Amoxicillin là loại kháng sinh được kê đơn nhiều nhất ở Mỹ khi có hàng chục triệu người ở Mỹ mỗi năm sử dụng để điều trị các loại viêm do vi khuẩn gây ra. Thế nhưng, thuốc này đang khan hiếm khi chỉ có một nhà sản xuất ở Mỹ còn Trung Quốc kiểm soát đến 80% nguồn nguyên liệu thô để sản xuất nó.

Tình trạng này chỉ là một ví dụ nhỏ cho thấy Mỹ phụ thuộc ra sao vào nguồn cung thuốc từ nước ngoài, nhất là khi Tổng thống Donald Trump có kế hoạch áp thuế quan lên các dược phẩm nhập khẩu.

Theo tính toán của CNN dựa trên dữ liệu thương mại từ Cục Thống kê Mỹ, trong năm ngoái, Mỹ nhập đến 96% hydrocortisone (thành phần hoạt tính trong kem chống ngứa), 90% ibuprofen (dùng cho thuốc giảm đau không kê đơn thông thường) và 73% acetaminophen (có trong các loại thuốc giảm đau khác) từ Trung Quốc.

Chỉ với vài số liệu đó, các chuyên gia cảnh báo rằng Bắc Kinh có thể tận dụng sự phụ thuộc này làm đòn bẩy trong một cuộc chiến thương mại đang leo thang.

Rick Jackson, nhà sáng lập kiêm Giám đốc điều hành của Jackson Healthcare, công ty sở hữu nhà máy sản xuất amoxicillin duy nhất tại Mỹ, nhận định rằng sự gia tăng các hoạt động thương mại thù địch hoặc các cuộc xung đột kéo dài có thể ngăn chặn khả năng tiếp cận amoxicillin của Mỹ hoặc các thành phần được sử dụng để sản xuất loại thuốc này nếu Bắc Kinh sử dụng vị thế thống trị chuỗi cung ứng của mình làm vũ khí.

Cùng quan điểm, Leland Miller, ủy viên Ủy ban Đánh giá Kinh tế và An ninh Mỹ - Trung Quốc (USCC), cho biết "yết hầu" mà Trung Quốc nắm giữ đối với nguồn cung cấp dược phẩm của Mỹ là có hại cho an ninh của Mỹ.

"Chỉ cần có đòn bẩy này… bất kể họ (Trung Quốc) có ra tay hay không, cũng khiến chúng ta phải thay đổi quan điểm chính sách về nhiều vấn đề, và điều này không ổn", ông Miller nhấn mạnh.

Về phần mình, Trung Quốc hiện chưa đưa ra lời đe dọa nào về khả năng vũ khí hóa vị thế thống lĩnh của mình trong phân khúc này của chuỗi cung ứng dược phẩm.

Trong khi đó, nếu chính quyền Trump quyết định áp thuế quan đối với thuốc nhập, tình trạng thiếu thuốc hiện tại có thể thêm trầm trọng và giá thuốc bị đẩy lên cao. Nếu vậy, ông Trump khó thực hiện được lời hứa về việc giảm chi phí y tế.

Thuốc gốc, thuốc có hiệu quả điều trị tương tự như thuốc có nhãn hiệu và được phát hành sau khi bằng sáng chế hết hạn, chiếm đến 90% tổng số đơn thuốc tại Mỹ. Ấn Độ sản xuất nhiều loại thuốc gốc này, nhưng thường dùng các thành phần nhập khẩu từ Trung Quốc.

Thế khó của chính quyền Trump

Ông Rick Jackson đã cảnh báo việc Trung Quốc nắm giữ đến 80% nguồn cung nguyên liệu sản xuất amoxicillin cho thấy mức độ dễ bị tổn thương của thế giới trước "ý chí chính trị hoặc kinh tế của Trung Quốc".

"Bất kỳ tác động gây gián đoạn nào của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng amoxicillin đều có thể gây ra thảm họa, đặc biệt là khi đối mặt với một dịch bệnh do vi khuẩn tiềm ẩn", ông nói thêm.

Mối lo ngại về sự phụ thuộc của Mỹ vào thuốc của Trung Quốc đã có từ lâu. Ngay từ năm 2019, USCC đã khuyến nghị Quốc hội Mỹ đánh giá các điểm yếu của ngành dược phẩm của nước này.

Hai năm sau, khi Jackson mua lại nhà máy sản xuất amoxicillin ở bang Tennessee và đổi tên thành USAntibiotics, ông nêu lý do chính cho thương vụ này là an ninh quốc gia và nhu cầu đảm bảo nguồn cung cấp kháng sinh ổn định.

Dẫu vậy, tốc độ phát triển chuỗi cung ứng dược phẩm của Mỹ vẫn chậm chạp. Cuối tháng 4 vừa rồi, Tổng thống Trump giục các công ty dược phẩm sản xuất thuốc tại Mỹ, nếu không sẽ phải đối mặt với "bức tường thuế quan".

Với lời đe dọa áp thuế đó, ông Trump muốn thuốc được sản xuất ở trong nước. Một nghiên cứu của Mỹ vào năm 2021 cho thấy nước này nhập khẩu 72% các loại thuốc thiết yếu.

Thế nhưng, các chuyên gia cho rằng việc áp thuế quan khó giúp đạt được mục tiêu đó đối với thuốc gốc, khi giá cả là yếu tố tạo nên sự khác biệt chính. Ngược lại, thuốc có nhãn hiệu được bảo vệ với bằng sáng chế và do đó có giá cao hơn và biên lợi nhuận lớn hơn.

Họ cho rằng, thuế quan không chỉ làm tăng chi phí y tế cho bệnh nhân mà còn có thể làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu thuốc đang diễn ra bằng cách đẩy các nhà sản xuất thuốc gốc ra khỏi thị trường Mỹ. Ngay cả khi họ sẵn sàng xây dựng các cơ sở sản xuất thuốc trên đất Mỹ, quá trình này có thể sẽ mất nhiều năm.

Trước sức ép thuế quan từ ông Trump, một số công ty đã rục rịch công bố kế hoạch sản xuất ở Mỹ. Hãng AstraZeneca của Anh đang dịch chuyển hoạt động sản xuất một số loại thuốc nhất định từ châu Âu sang Mỹ. Tương tự, các công ty như Johnson & Johnson và Eli Lilly đã cam kết mở rộng hoạt động tại Mỹ. Thế nhưng, các công ty này chủ yếu tập trung vào các loại thuốc được cấp bằng sáng chế.

Câu chuyện lại khác đối với thuốc gốc vì biên lợi nhuận của chúng thường chỉ bằng một nửa so với thuốc có thương hiệu.

Stephen Farrelly, Giám đốc toàn cầu về dược phẩm và chăm sóc sức khỏe tại ngân hàng đa quốc gia ING của Hà Lan, cho rằng, với biên lợi nhuận này, "họ không đủ khả năng đưa ra quyết định đầu tư dài hạn khi có quá nhiều sự không chắc chắn". Ngay cả khi có thể, họ cũng sẽ mất hơn 5 năm để bắt đầu đưa hoạt động sản xuất về Mỹ.

Ở góc độ khác, bệnh nhân sẽ là người chịu tác động chính từ thuế quan đánh vào thuốc chữa bệnh. Theo một nghiên cứu vào tháng 4/2025 do một nhóm vận động hành lang dược phẩm của Mỹ tiến hành, mức thuế quan 25% sẽ làm tăng chi phí dược phẩm nhập khẩu lên 50,8 tỷ USD mỗi năm, khiến giá tăng 12,9% khi đến tay người tiêu dùng.

Thay vì đạt được mục tiêu dự kiến là đưa sản xuất thuốc về trong nước, các chuyên gia cho biết mức thuế quan này có thể khiến các nhà sản xuất thuốc gốc rời bỏ thị trường Mỹ do mức lợi nhuận vốn đã thấp sẵn.

Trung Quốc đã thống trị ngành dược phẩm ra sao?

Trong nhiều thập kỷ, các nhà sản xuất thuốc chuyển hoạt động sản xuất từ các nước phương Tây sang những nơi như Trung Quốc và Ấn Độ để hạ chi phí sản xuất.

Trung Quốc đóng vai trò to lớn trong chuỗi cung ứng thuốc vì nước này sản xuất đáng kể các hợp chất hóa học quan trọng, vốn là nguyên liệu khởi đầu chính cần thiết để sản xuất các thành phần hoạt tính (API).

Trung Quốc và Ấn Độ thống trị năng lực sản xuất API toàn cầu. Theo USP, một tổ chức phi lợi nhuận đặt ra các tiêu chuẩn chất lượng chính thức cho thuốc, hai nước này chiếm tổng cộng 82% tổng số hồ sơ của nhà sản xuất API gửi đến Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA). Trong giai đoạn 2022-2023, tỷ lệ hồ sơ của Ấn Độ đã giảm xuống còn 50%, trong khi tỷ lệ của Trung Quốc tăng vọt lên 32%.

Qingpeng Zhang, phó giáo sư tại Khoa Y của Đại học Hong Kong, cho biết các nhà sản xuất Trung Quốc cũng được hưởng lợi từ các chính sách khuyến khích và trợ cấp của Bắc Kinh dành cho ngành dược phẩm kể từ đầu những năm 2000, dẫn đến sự xuất hiện của các cụm ngành công nghiệp trong nước.

Những cụm ngành công nghiệp này giúp giảm chi phí tổng trong khi vẫn duy trì chất lượng, từ đó biến Trung Quốc thành địa điểm lý tưởng để sản xuất thuốc gốc và API trong môi trường tự do thương mại, ông giải thích.

Ngay cả Ấn Độ, nhà cung cấp thuốc gốc hàng đầu thế giới, cũng phụ thuộc vào Trung Quốc về API và các thành phần chính khác. Trên thực tế, 70% lượng API nhập khẩu của Ấn Độ đến từ Trung Quốc, theo báo cáo năm 2023 của chính phủ Ấn Độ.

Dinesh Thakur, một chuyên gia y tế công cộng của Ấn Độ, cho biết sự phụ thuộc của Ấn Độ vào Trung Quốc về nguyên liệu thuốc phản ánh "sự tiến hóa tự nhiên" của ngành này, nhất là khi các công ty dược phẩm Ấn Độ chuyển lên chuỗi giá trị có biên lợi nhuận cao hơn.

Ông nói thêm rằng ngành công nghiệp hóa chất lâu đời của Trung Quốc, được xây dựng độc lập với ngành dược phẩm, cũng giúp các nhà sản xuất của nước này có bước khởi đầu thuận lợi trong việc sản xuất các hóa chất dành cho dược phẩm.

Ngoài lợi thế chi phí thấp, ngành công nghiệp dược phẩm của Trung Quốc cũng nhận được sự hậu thuẫn từ chính phủ. Năm 2015, Chủ tịch Tập Cận Bình đã công bố chiến lược công nghiệp "Made in China 2025", trong đó ưu tiên cho dược phẩm sinh học và các sản phẩm y tế tiên tiến nhằm giảm sự phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài.

Chính đại dịch COVID-19 đã khiến thế giới thêm phụ thuộc vào nguồn cung dược phẩm từ Trung Quốc. Ssự thống trị trong ngành dược càng tạo thêm lợi thế chiến lược cho Bắc Kinh.

Năm 2021, trong lúc đại dịch lên đến đỉnh điểm, Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia Trung Quốc đã nhấn mạnh API là "sức mạnh then chốt trong sự tham gia của ngành dược phẩm Trung Quốc vào cuộc cạnh tranh toàn cầu".

Li Daokui, giáo sư tài chính tại Đại học Thanh Hoa ở Bắc Kinh và là cố vấn của Bắc Kinh, thậm chí còn cho rằng nhờ vị trí chiến lược của mình trong sản xuất nguyên liệu thô cho vitamin và kháng sinh, Trung Quốc có thể hạn chế nguồn cung cấp thuốc cho Mỹ như là "biện pháp đáp trả" với các lệnh trừng phạt của Mỹ