Tham dự có Bộ trưởng TN&MT Trần Hồng Hà, đồng thời là Chủ tịch Ủy ban sông Mê Kông Việt Nam.

20 triệu dân ĐBSCL đang thấp thỏm 

Theo ông Hà, Việt Nam là quốc gia ở vùng hạ lưu (cuối nguồn) nên chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của việc các quốc gia như Trung Quốc, Lào, Thái Lan đang tích cực xây dựng các đập thủy điện ở thượng nguồn sông Mê Kông, gây ảnh hưởng nghiêm trọng về kinh tế, đời sống và môi trường cho vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), gây nên những tác động kép về môi trường và sụt lún, sạt lở đất.

Ông Trần Hồng Hà cho biết, Ủy ban sông Mê Kông Việt Nam (UBSMKVN) đã thường xuyên thúc đẩy các quốc gia ở thượng nguồn nghiêm túc thực hiện Hiệp định Mê Kông 1995 về việc hợp tác phát triển bền vững lưu vực sông Mê Kông. UBSMK quốc tế cũng đã tiến hành đánh giá kỹ thuật và tham vấn về các dự án thủy điện từ 20/12/2016 đến nay để tham vấn trước cho công trình thủy điện của Lào nhằm tập hợp ý kiến của các bên liên quan đánh giá số liệu về chất lượng nước, kinh tế xã hội, giao thông, an toàn đập, thủy lực, thủy văn, phù sa bùn cát, thủy sản và hệ sinh thái thủy sinh…

Theo báo cáo của Văn phòng thường trực UBSMK, Thủy điện Pắc Beng cùng Xayabury và Don Sa Hong sẽ làm ĐBSCL phải gánh chịu tất cả các tác động tích lũy từ các công trình trên dòng Mê Kông. Theo đó, ĐBSCL mất đi 5% phù sa, tổng lượng chảy tháng giảm 6,2%, kéo theo hàng loạt các vấn đề về đánh bắt nuôi trồng thủy sản, sạt lở bờ sông, xâm nhập mặn, sinh kế của hàng triệu người dân.

Tương lai không xa, sinh kế của khoảng 20 triệu người dân vùng hạ lưu sông Mê Kông đang đứng trước nhiều thách thức trước kế hoạch có 11 bậc thang thủy điện đã và đang được các nước xây dựng trên dòng chính sông Mê Kông.

Theo tính toán sơ bộ của nhóm chuyên gia Việt Nam, tác động tích lũy của 11 bậc thang thủy điện trên dòng chính sông Mê Kông, trong dó có Pắc Beng (Lào) có thể giảm 60-67% nguồn dinh dưỡng (đạm và lân) cho ĐBSCL, ngoài ra còn góp phần làm gia tăng sạt lở, xâm nhập mặn và tăng thêm mức độ ảnh hưởng cho khoảng 16-20% dân số vùng ĐBSCL.

Thủy điện Pắc Beng (thuộc huyện Pắc Beng, tỉnh Oudomxay, Lào) là công trình thủy điện thứ nhất trong chuỗi 11 bậc thang thủy điện trên dòng chính dự kiến được xây dựng trong vùng hạ lưu vực sông Mê Kông và là công trình thủy điện thứ 3 của Lào được đề xuất xây dựng, sau Xayabury (2012) và Don Sa Hong (2015). 

Tổ chuyên gia cũng nhận định, từ việc giảm hàm lượng và tải lượng phù sa bùn cát về phía hạ lưu sẽ dẫn đến suy giảm nguồn cung cấp dinh dưỡng quan trọng cho hoạt động sản xuất nông nghiệp ở ĐBSCL.

Theo đánh giá của chuyên gia quốc tế: Phương pháp đánh giá tác động của chủ đầu tư dự án là không phù hợp với thông lệ quốc tế và phương pháp của Ủy Hội sông Mê Kông đang sử dụng. Dự án chỉ đánh giá tác động tại chỗ, không đánh giá tác động tích lũy, xuyên biên giới, một số nhận định mâu thuẫn.

Thiếu số liệu chứng minh về tính hiệu quả của các giải pháp giảm nhẹ; không có kế hoạch giám sát tác động đến người dân bị ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp (xuyên biên giới). Đặc biệt là thiếu tài liệu về địa chấn, động đất; thiếu các tiêu chuẩn về thiết kế công trình.

Chưa đánh giá tác động liên hoàn về sự cố vỡ đập Pắc Peng có thể gây thảm họa cho toàn bộ bậc thang thủy điện phía dưới, nguy cơ thiệt hại rất nhiều tới đời sống dân sinh.

Hầu hết các ý kiến chuyên gia đều bài tỏ những bất an, lo lắng trước dự án xây dựng đập thủy điện Pắc Beng. GS.TS. Nguyễn Ngọc Trân, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước đã chỉ ra những khiếm khuyết của dự án: Số liệu là điều sống còn. Tuy nhiên, các số liệu nghiên cứu của dự án còn nhiều lỗ hỏng. Đáng chú ý là đập Pắc Beng nằm trên vùng động đất liên quan đến an toàn đập nhưng vấn đề này chưa được đề cập. Tình trạng thiếu số liệu, chuỗi số liệu quá ngắn, dự án chưa tính tới các đập thủy điện Trung Quốc… "Vấn đề đập thủy điện dẫn đến hai cái tích lũy: tích lũy dây chuyền (không gian từ đập này sang đập khác); tích lũy theo thời gian: tác động trong 5-20 năm thì sao? Báo cáo chưa đề cập đến. Tình trạng sạt lở, sụp lún… do trầm tích thiếu, ngày càng gia tăng”, ông Trân nói.

PGS.TS Lê Anh Tuấn, Phó giám đốc Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu (ĐH Cần Thơ) đề xuất, Chính phủ Việt Nam cần có những khuyến cáo cụ thể để phía Lào hoãn thời gian xây dựng để có những đánh giá kỹ càng hơn”, bởi hiện có khoảng 20 triệu dân ĐBSCL đang thấp thỏm theo dõi tiến trình xây dựng và những tác động của các đập thủy điện trên dòng Mê Kông .

Cần công khai, minh bạch việc xây dựng các đập thuỷ điện

Lãnh đạo hai tỉnh An Giang và Đồng Tháp (hai tỉnh đang bị thiệt hại nặng nề do sạt lở đất gần đây- PV) cho rằng: Cần phải công khai thông tin, minh bạch về các dự án xây dựng đập thủy điện để người dân ĐBSCL hiểu và chủ động đối phó. Quan trọng nhất là xây dựng kịch bản chịu “tác động kép” rất dễ tổn thương của ĐBSCL để người dân chủ động đối phó. Đó là biến đổi khí hậu (nước biển dâng, mặn xâm nhập) kèm theo nguồn nước sông Mê Kông giảm kéo theo phù sa kiệt, sạt lở trên diện rộng….

Đập Pắc Beng sẽ tạo ra những trở ngại tác động đến vùng sinh thái thuộc hạ lưu vực sông Mê Kông có hơn 200 loài cá trong đó có trên 30 loài có giá trị kinh tế quan trọng. ThS. Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái, cảnh báo: “Đặt đập thủy điện Pắc Beng chung với 11 đập thủy điện sẽ thấy tác động khủng khiếp đến vùng hạ lưu. Phù sa nằm lại đập thủy điện, không chỉ sạt lở, thiếu nước ngọt mà giảm cả phù sa dinh dưỡng mang ra biển, chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến hải sản ven biển trong vùng”.

Với dự án thủy điện Pắc Beng, các chuyên gia quốc tế kiến nghị: Chủ đầu tư cần tham khảo số liệu và phương pháp đánh giá tác động của Ủy hội. Đánh giá tác động tích lũy và xuyên biên giới do việc suy giảm chức năng dịch vụ sinh thái, giảm tải phù sa bùn cát, giảm nguồn lợi thủy sản... tác động đến sinh kế của người dân ĐBSCL; xây dựng kế hoạch chi tiết giám sát tác động tích lũy và xuyên biên giới. Cần bổ sung: báo cáo chi tiết địa chất công trình; chọn tiêu chuẩn cao hơn cho thiết kế địa chấn và thống nhất các tiêu chí ổn định về cấu trúc công trình. Nghiên cứu bài toán vỡ đập và đánh giá khả năng xảy ra thảm họa cũng như kế hoạch ứng phó cho vùng hạ lưu.

Bộ trưởng Trần Hồng Hà cho biết, các ý kiến của chuyên gia sẽ được ghi nhận để bổ sung tham vấn cho phía Lào. Bộ trưởng Trần Hồng Hà cho biết, quan điểm Chính phủ Việt Nam trong hoạt động tham vấn là đảm bảo lợi ích Việt Nam và tôn trọng lợi ích các bên liên quan đúng quy định các Ủy hội. Mục tiêu định hướng tham vấn về khoa học và pháp lý để có cơ sở mang lại lợi ích tổng thể hài hòa môi trường sinh thái cho từng nước. Hài hòa lợi ích kinh tế - môi trường sinh thái, cộng đồng tại Lào và vùng hạ nguồn ĐBSCL của Việt Nam.