Kinh nghiệm Nhật Bản hỗ trợ doanh nghiệp sau thiên tai

Với vị trí địa lý tại "vành đai lửa Thái Bình Dương", Nhật Bản thường xuyên phải đối phó với thiên tai như bão lũ, động đất và sóng thần. Chính điều kiện địa lý đặc thù này đã buộc Nhật Bản phải xây dựng một kiến trúc chính sách hỗ trợ người dân và doanh nghiệp sau thiên tai tương đối hoàn chỉnh.

Vai trò điều phối của Cơ quan Tái thiết

Về tổng thể, Văn phòng Nội các điều phối các hoạt động ứng phó thảm họa, trong đó quản lý chương trình Quản lý rủi ro thảm họa, thường do Thủ tướng chỉ đạo. Chương trình này được thực hiện ở cấp trung ương và địa phương, phối hợp với các cơ quan phi chính phủ.

Sau trận động đất ở Tohoku vào tháng 3/2011, chính phủ thành lập Cơ quan Tái thiết vào tháng 2/2012 để quản lý và tạo điều kiện cho quá trình phục hồi và tái thiết.

Mục đích chính của Cơ quan Tái thiết là cung cấp hỗ trợ toàn diện của chính phủ cho việc tái thiết và tạo thuận lợi cho việc hỗ trợ tài chính và lập kế hoạch. Nó hoạt động như một "cơ quan dịch vụ một cửa" cho chính quyền địa phương ở các vùng bị ảnh hưởng liên quan đến việc lên kế hoạch, thiết kế và phối hợp hành động.

Về cơ cấu, vào tháng 4/2013, cơ quan này có khoảng 420 nhân sự, có trụ trở tại Tokyo, 3 văn phòng đặt tại 3 vùng là Iwate, Miyagi và Fukushima, cùng với một số chi nhánh.

Cơ quan Tái thiết được trao nhiều quyền và trách nhiệm hơn trong bối cảnh việc phân quyền được thúc đẩy kể từ năm 2000 và xét đến mức độ rộng lớn của thảm họa. Cơ quan này được đặt dưới quyền chỉ đạo trực tiếp của Thủ tướng và Bộ trưởng Tái thiết có vị thế cao hơn các bộ trưởng khác.

Về chức trách, Cơ quan Tái thiết chịu trách nhiệm kiểm soát các khoản tài trợ cho các dự án tái thiết, được cấp vốn hoàn toàn từ ngân sách quốc gia. Một nhiệm vụ chính của cơ quan này là tham vấn với chính quyền các tỉnh và thành phố về tính phù hợp của việc sử dụng các khoản tài trợ này và đánh giá tính đủ điều kiện của dự án.

Cơ quan này cũng giám sát các khuôn khổ như Khu Tái thiết Đặc biệt, cho phép các thành phố xây dựng kế hoạch cho các biện pháp đặc biệt, bãi bỏ quy định và ưu đãi thuế để đẩy nhanh quá trình tái thiết.

Chính sách hỗ trợ đa tầng

Sau các đợt thiên tai, từ trận động đất ở Kobe năm 1995 đến thảm họa kép động đất – sóng thần ở Tohoku năm 2011, trận mưa lũ, động đất ở Noto đầu năm 2024, nền kinh tế và sinh kế của người Nhật nhiều lần bị ảnh hưởng nặng nề.

Với một nền kinh tế dựa rất lớn vào mạng lưới doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) – được coi là "nòng cốt của nền kinh tế cộng đồng", vấn đề đặt ra cho chính phủ Nhật là làm sao vực dậy hệ thống doanh nghiệp đủ nhanh để không gãy chuỗi cung ứng, không đánh mất sinh kế lâu dài. Từ sau năm 2011, nước này dần xây dựng một kiến trúc chính sách đa tầng để tái thiết nền kinh tế sau thảm họa.

Ở tầng "khẩn cấp", doanh nghiệp được trợ cấp vốn để sửa nhà xưởng, mua máy móc, được bố trí khu nhà xưởng tạm để duy trì sản xuất, được tiếp cận tín dụng lãi thấp và bảo lãnh để có dòng tiền quay vòng.

Ở tầng "ổn định", một mạng lưới tổ chức bảo lãnh tín dụng và ngân hàng chính sách được thiết kế sẵn như những "tấm đệm" tài chính. Khi có yêu cầu, tiền có thể chảy về vùng thiên tai một cách nhanh chóng phục vụ công tác tái thiết.

Ở tầng "phòng ngừa" dài hạn, nhà nước thúc đẩy doanh nghiệp lập kế hoạch duy trì kinh doanh trước các cú sốc thiên tai, mua bảo hiểm, liên kết theo cụm, từ đó tăng sức chống chịu cho lần thiên tai kế tiếp.

Chính sách hỗ trợ SME

Theo đánh giá của các tổ chức quốc tế, hỗ trợ phục hồi sau thảm họa của Nhật Bản dành cho các doanh nghiệp, đặc biệt là SME, rất mạnh mẽ và đa diện, tận dụng các cơ chế tài chính, tài khóa, vật chất và hợp tác toàn diện trong suốt giai đoạn phục hồi và tái thiết.

Về hỗ trợ tài chính và tài khóa, các chương trình hỗ trợ tài chính rất quan trọng để giúp các doanh nghiệp ổn định và tái thiết sau những thảm họa lớn. Đáng chú ý là trợ cấp phục hồi cơ sở vật chất (Group Subsidy, tạm dịch: Trợ cấp nhóm). Đây là chương trình hỗ trợ được thiết kế dành riêng cho các SME bị ảnh hưởng bởi thiên tai.

Theo đó, chương trình này trợ cấp 75% chi phí sửa chữa hoặc khôi phục tài sản cố định bị động đất và sóng thần phá hủy. Khoản trợ cấp được cung cấp cho các nhóm công ty (liên kết với nhau thông qua chuỗi cung ứng, địa điểm hoặc ngành) thay vì các cá nhân, nhằm hạn chế phân tán nguồn lực. Chính quyền trung ương chi trả 50% chi phí và 25% còn lại do chính quyền tỉnh chi trả.

Các ngành được hỗ trợ đa dạng, bao gồm chế biến thủy sản, sản xuất, phân phối bán lẻ và du lịch. Sau trận động đất lớn ở phía Đông Nhật Bản, dự án này đã được áp dụng cho 525 nhóm, tài trợ tổng cộng 408,7 tỷ yên.

Báo cáo "Resilient Industries in Japan" của Ngân hàng Thế giới và các khảo sát do Cơ quan Tái thiết Nhật Bản công bố cho thấy, nhiều doanh nghiệp được Group Subsidy hỗ trợ khôi phục năng lực sản xuất nhanh hơn, đặc biệt trong các ngành bán lẻ và dịch vụ. Trong khảo sát năm 2021 tại ba tỉnh Iwate, Miyagi và Fukushima, gần 40% doanh nghiệp cho biết trợ cấp nhóm là một trong những yếu tố quan trọng giúp họ phục hồi.

Kết hợp với bảo hiểm, vốn tự có và các khoản vay ưu đãi, Group Subsidy trở thành "một chân" trong chiếc ghế bốn chân (bảo hiểm – vay – trợ cấp – vốn chủ) đỡ cả doanh nghiệp lẫn việc làm.

Một biện pháp khác là cho vay và xóa nợ. Đạo luật bảo hiểm tín dụng doanh nghiệp vừa và nhỏ năm 1950 cung cấp "Bảo lãnh tín dụng liên quan đến thiên tai" cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ và siêu nhỏ, được chính phủ chi trả 100% chi phí. Các hạn mức tín dụng mới và khuôn khổ bảo lãnh tín dụng cũng được thiết lập để hỗ trợ tài chính cho chuỗi cung ứng và các doanh nghiệp bị thiệt hại.

Nhật Bản có mạng lưới 51 tổ chức bảo lãnh tín dụng cấp tỉnh, được trung ương và địa phương góp vốn và giám sát, có cơ chế chuẩn rõ ràng. Sau thảm họa động đất năm 2011 còn có một khung bảo lãnh khẩn cấp đặc biệt, bổ sung trần bảo lãnh và nâng tỷ lệ chi trả, giúp ngân hàng dám cho vay lớn hơn chi phí phục hồi.

Với cơ chế bảo lãnh này, Bộ Kinh tế, Thương mại, Công nghiệp Nhật Bản thường xuyên kích hoạt gói vay nhà nước và bảo lãnh cho doanh nghiệp bị ảnh hưởng bởi thiên tai như mưa lớn, bão, tuyết dày hoặc sự cố hạ tầng, chứ không phải thiết kế lại từ đầu.

Đạo luật hỗ trợ tài chính cho nông dân, người lao động thuộc lĩnh vực lâm nghiệp và thủy sản chịu ảnh hưởng của thiên tai năm 1964 cung cấp các khoản vay lãi suất thấp, với chi phí được chia sẻ giữa chính quyền trung ướng, các tỉnh và hiệp hội doanh nghiệp.

Trong số các ưu đãi về thuế và tài chính, Nhật Bản khoanh vùng các khu vực đặc biệt để tái thiết. Các thành phố có thể sử dụng hệ thống này để cung cấp các ưu đãi thuế phù hợp, chẳng hạn như giảm thuế đối với chi tiêu vốn (capex) cho các doanh nghiệp bị ảnh hưởng bởi thảm họa và đối với việc tạo ra các địa điểm kinh doanh mới.

Ngoài ra, để có thể nhanh chóng khôi phục hoạt động, chính phủ cung cấp hỗ trợ phục hồi về cơ sở vật chất, bao gồm tạo nhà máy và kho tạm thời sau động đất. Các cơ sở tạm thời được xây dựng trên đất do chính quyền địa phương chuẩn bị và được cho thuê miễn phí cho các SME bị ảnh hưởng muốn khởi động lại hoạt động ngay lập tức.

Một gói biện pháp khác là hỗ trợ việc làm và sinh kế cho doanh nghiệp gắn với việc tạo việc làm cho nạn nhân của thiên tai. Trong số đó, có Chương trình tạo việc làm liên quan đến công việc tái thiết, hỗ trợ quá trình chuyển đổi sớm từ việc phụ thuộc vào nguồn cứu trợ sang tự lực cho các nạn nhân thiên tai.

Ở những nơi chịu thiệt hại nặng, chính quyền địa phương có trợ cấp riêng để doanh nghiệp giữ và tuyển người lao động là nạn nhân thiên tai. Trong trường hợp các công ty gặp khó khăn trong việc khôi phục hoạt động, chính phủ hoặc địa phương có thể trực tiếp thuê công nhân bằng chi phí của mình hoặc buộc các công ty xây dựng theo hợp đồng ưu tiên tuyển dụng nạn nhân thiên tai.

Chính phủ hỗ trợ việc tái tạo các ngành công nghiệp cốt lõi của địa phương như nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản, bao gồm hỗ trợ ban đầu cho việc phát triển các sản phẩm mới hoặc cải tiến các sản phẩm hiện có ở mọi giai đoạn từ sản xuất đến tiếp thị. Ví dụ, cung cấp hỗ trợ mua tàu đánh cá sau trận động đất phía tây nam Hokkaido năm 1993.

Về lâu dài, chính phủ tạo điều kiện để các doanh nghiệp được chuẩn bị và có quyền tiếp cận chuyên môn để đối phó với thiên tai. Trong đó, chính phủ khuyến khích các công ty tư nhân thiết lập Kế hoạch duy trì hoạt động kinh doanh (BCP), thông qua các khoản trợ cấp để hỗ trợ chi phí xây dựng BCP, đặc biệt là đối với SME. Các công ty có BCP được chứng nhận từ bên thứ ba có thể được ưu tiên nộp đơn xin các chương trình trợ cấp khác và đấu thầu các hợp đồng của chính phủ.

Tóm lại, Nhật Bản có hệ thống các chính sách và cơ chế được thiết lập để hỗ trợ SME sau thiên tai, nổi bật là trợ cấp theo nhóm, gắn với tái thiết vùng; kết hợp trợ cấp, vay ưu đãi và bảo lãnh thành một “gói tài chính”; hỗ trợ cơ sở vật chất và tạo việc làm tạm thời cho người lao động; và khuyến khích doanh nghiệp nâng tầm quản trị rủi ro.