Dừng 'New START' kích hoạt một đợt chi tiêu quốc phòng khổng lồ mới

Hiệp ước New START được ký kết bởi Tổng thống Mỹ khi đó là ông Barack Obama và người đồng cấp Nga Dmitry Medvedev vào năm 2010. Hiệp ước giới hạn số lượng đầu đạn hạt nhân chiến lược mà Mỹ và Nga có thể triển khai.

Tình hình thực hiện New START

Hiệp ước New START có hiệu lực vào 5/2/2011. Các giới hạn tổng hợp của New START hạn chế Hoa Kỳ và Nga ở mức 1.550 đầu đạn chiến lược được triển khai mỗi bên. Các đầu đạn thực sự được triển khai trên ICBM và SLBM [Tên lửa đạn đạo liên lục địa và Tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm] được tính vào giới hạn này trong khi mỗi máy bay ném bom hạng nặng được triển khai được trang bị vũ khí hạt nhân cho dù với bom trọng lực hay ALCM [Tên lửa hành trình phóng từ không trung] đều được tính là một đầu đạn.

Hiệp ước cũng bao gồm giới hạn tổng cộng 800 bệ phóng ICBM đã triển khai và chưa triển khai, bệ phóng SLBM và máy bay ném bom hạng nặng được trang bị vũ khí hạt nhân. Trong giới hạn đó, số lượng ICBM, SLBM và máy bay ném bom hạng nặng được triển khai không thể vượt quá 700. Hoa Kỳ và Nga phải thực hiện những cắt giảm cần thiết để đạt được những giới hạn này không muộn hơn 7 năm sau khi Hiệp ước có hiệu lực. Trong giới hạn tổng hợp, mỗi quốc gia có thể linh hoạt xác định cấu trúc lực lượng chiến lược của mình.

Các biện pháp xác minh cho START mới dựa trên Hiệp ước START I năm 1991 và đã được sửa đổi cho các mục đích của Hiệp ước mới. Các biện pháp này bao gồm các phương tiện kỹ thuật quốc gia (ví dụ: vệ tinh), kiểm tra và triển lãm tại chỗ, trao đổi dữ liệu và thông báo liên quan đến vũ khí và phương tiện tấn công chiến lược được quy định trong hiệp ước, và các điều khoản tạo điều kiện thuận lợi cho việc sử dụng các phương tiện kỹ thuật quốc gia để giám sát theo hiệp ước. Để tăng cường tính minh bạch và độ tin cậy, Hiệp ước cũng quy định việc trao đổi dữ liệu đo từ xa hàng năm trên cơ sở ngang giá, đối với tối đa năm vụ phóng ICBM và SLBM mỗi năm.

Hiệp ước quy định 18 cuộc thanh tra tại chỗ mỗi năm. Những kiểm tra này được chia thành hai loại. Kiểm tra Loại Một tập trung vào các địa điểm có hệ thống chiến lược đã triển khai và chưa triển khai; Kiểm tra Loại Hai tập trung vào các địa điểm chỉ có các hệ thống chiến lược không được triển khai. Mỗi Bên được phép tiến hành mười cuộc thanh tra Loại Một và tám cuộc thanh tra Loại Hai hàng năm.

Trong Thanh tra Loại Một, mỗi bên có quyền đếm số lượng phương tiện tái nhập thực sự được triển khai trên một ICBM hoặc SLBM, thay vì quy một số lượng đầu đạn nhất định cho từng loại tên lửa. Nếu bên được kiểm tra bao che cho các phương tiện tái nhập cảnh của mình, thì mỗi bên phải có bao che riêng. Không có giám sát vành đai và thông tin liên tục tại các cơ sở sản xuất tên lửa, nhưng các bên phải cung cấp thông báo trong vòng 48 giờ về bất kỳ mặt hàng hạn chế theo hiệp ước nào rời khỏi cơ sở sản xuất.

Vào ngày 5/2/2020, đúng một năm trước khi Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược New START giữa Mỹ và Nga hết hạn, Cố vấn An ninh Quốc gia Hoa Kỳ Robert O'Brien nói rằng chính quyền của Tổng thống Trump đã lên kế hoạch bắt đầu các cuộc đàm phán kiểm soát vũ khí với Nga. Tuy nhiên, một ngày trước thông báo của O'Brien, Hoa Kỳ đã triển khai một vũ khí hạt nhân có sức công phá thấp phóng từ tàu ngầm như một phần của dự án hiện đại hóa kho vũ khí do chính quyền Trump thúc đẩy, điều mà nhiều người lo ngại là trái ngược với mục tiêu của New START đổi mới .

Đến tháng 6/2020, Nga và Hoa Kỳ đã bắt đầu đàm phán tại Vienna về việc gia hạn New START. Trung Quốc từ chối lời mời tham gia đàm phán của Hoa Kỳ. Nga đã bày tỏ mong muốn gia hạn hiệp ước trong khi chính quyền Trump vẫn chưa đưa ra quyết định chính thức. Vào tháng 10/2020, Hoa Kỳ đã đề xuất gia hạn thêm một năm cho Hiệp ước New START cùng với việc đóng băng ngắn hạn kho vũ khí hạt nhân của cả hai bên. Đề xuất này ban đầu bị Thứ trưởng Ngoại giao Nga Ryabkov từ chối, mặc dù Tổng thống Putin sau đó đã chỉ ra rằng Nga sẽ chấp nhận thỏa thuận nếu Hoa Kỳ không thêm bất kỳ điều kiện xác minh bổ sung nào vào việc đóng băng. Cố vấn An ninh Quốc gia Hoa Kỳ Robert O'Brien đã bác bỏ điều này và các bên đồng ý tiếp tục đàm phán về các điều kiện có thể gia hạn.

Cuối tháng 12/2020, Tổng thống Putin tiếp tục kêu gọi gia hạn vô điều kiện Hiệp ước New START. Vào 21/1/2021, Tổng thống Joe Biden thông báo rằng Hoa Kỳ sẽ xin gia hạn thêm 5 năm đối với hiệp ước New START mà không có các điều khoản bổ sung. Ngày 22/1/2021, người phát ngôn của Điện Kremlin, Dimitri Peskov, nói với các phóng viên rằng Nga hoan nghênh việc gia hạn New START.

Ngày 4/2/2021, Hoa Kỳ và Nga chính thức gia hạn New START. Hiệp ước sẽ có hiệu lực cho đến ngày 5/2/2026.

Vào ngày 1/3/2022, bất chấp cuộc xung đột Nga-Ukraine cùng quan hệ Nga-Hoa Kỳ ngày càng xấu đi, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ và Bộ Ngoại giao Nga đã công bố số liệu cập nhật về vũ khí chiến lược nằm trong hiệp ước. Cả hai nước vẫn tuân thủ Hiệp ước và tiếp tục trao đổi thông báo về các hoạt động và hoạt động của bệ phóng.

Vào ngày 8/8/2022, Bộ Ngoại giao Nga tuyên bố rằng Nga đang đình chỉ các cuộc kiểm tra vũ khí theo New START do các hạn chế đi lại mà Hoa Kỳ áp đặt đối với Nga để đáp trả cuộc xâm lược Ukraine của Nga vào tháng Hai. Theo Nga, các hạn chế đi lại của Hoa Kỳ đối với Nga đã tạo ra "những lợi thế đơn phương cho Hoa Kỳ và tước đi quyền tiến hành thanh sát của Liên bang Nga trên lãnh thổ Hoa Kỳ". Tuy nhiên, Bộ Ngoại giao Nga nói thêm rằng nước vẫn hoàn toàn cam kết tuân thủ New START.

Từ ngày 29/11-6/12/2022, Hoa Kỳ và Nga dự định sẽ gặp nhau tại Cairo, Ai Cập để nối lại hoạt động thanh tra theo Hiệp ước New START. Nga đơn phương hoãn cuộc đàm phán vào ngày 28/11/2022 và không bên nào đưa ra lý do hoãn.

Ngày 31/1/2023, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tuyên bố rằng Nga không tuân thủ các nghĩa vụ của mình theo New START bằng cách từ chối các cuộc thanh sát của Hoa Kỳ đối với các cơ sở hạt nhân của nước này. Đến ngày 21/2/2023, trong Thông điệp Liên bang, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố Nga sẽ đình chỉ tham gia New START... nhưng không rút khỏi hiệp ước.

Ngân sách quốc phòng mới của Hoa Kỳ

Trong bài phát biểu toàn quốc kéo dài hai giờ, tổng thống Nga cho biết ông đang "đình chỉ… tham gia New START" nhưng "không rút khỏi hiệp ước". Nói cách khác, ông cam kết rằng Nga sẽ không vượt quá giới hạn của hiệp ước về quy mô kho vũ khí hạt nhân hoặc thử nghiệm vũ khí hạt nhân - chỉ có điều là nó sẽ không còn cho phép các quan chức Hoa Kỳ tiến hành thanh tra tại chỗ các cơ sở hạt nhân của Nga.

Ở một mức độ nào đó, đây không phải là một vấn đề lớn. Lúc đầu do các diễn biến phức tạp của đại dịch COVID-19, sau đó vì cuộc xung đột Nga  -Ukraine, không bên nào kiểm tra các địa điểm vũ khí của bên kia trong hai năm qua. Tuy nhiên, với các vệ tinh và thiết bị chặn tín hiệu - tình báo, trong nhiều thập kỷ, cả Mỹ và Nga đều có thể theo dõi các hoạt động hạt nhân của nhau và phát hiện những vi phạm đáng kể đối với bất kỳ hiệp ước nào.

Tuy nhiên, ở một cấp độ khác, điều khoản cho phép thanh tra tại chỗ là đặc điểm nổi tiếng nhất của hiệp ước và nó rất quan trọng, vì New START yêu cầu Hoa Kỳ và Nga không chỉ hạn chế mà còn cắt giảm quy mô kho vũ khí của họ. Cả hai bên đã và vẫn có các tên lửa được trang bị nhiều hơn một đầu đạn mỗi bên. Để đáp ứng các giới hạn mới, họ phải sửa đổi một số tên lửa đó để mang ít đầu đạn hơn. Hình ảnh vệ tinh có thể tiết lộ số lượng tên lửa mà một quốc gia nước ngoài sở hữu, nhưng không tiết lộ số lượng đầu đạn có thể chứa bên trong phần mũi của tên lửa. Hình ảnh cũng có thể phát hiện các thành viên phi hành đoàn đang sửa đổi vị trí đặt tên lửa - nhưng không phải cách họ sửa đổi tên lửa. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc kiểm tra tại chỗ việc thực thi hiệp ước.

Hiện tại, nhiều chuyên gia cho rằng việc kết thúc thanh tra hiệp ước không thực sự tác động đến cán cân quyền lực địa chính trị. Vì mỗi bên đều có thừa bom và đầu đạn để tiêu diệt tất cả các mục tiêu mà họ cần tiêu diệt trong trường hợp xảy chiến tranh hạt nhân. Nói cách khác, mỗi bên có quá thừa vũ khí để ngăn chặn bên kia bắt đầu một cuộc chiến tranh hạt nhân ngay từ đầu. Theo các chuyên gia quân sự, nếu cả hai bên vi phạm các giới hạn của New START bằng cách nạp đầy tên lửa và máy bay ném bom, thì Mỹ có thể tăng kho vũ khí hạt nhân tầm xa và bom từ 1.670 lên 3.570, trong khi Nga có thể tăng kho vũ khí từ 1.674 lên 2.629.

Tuy nhiên, các cuộc chạy đua vũ trang phần lớn được thúc đẩy bởi sự không chắc chắn và sợ hãi. Trong nhiều thập kỷ, một mục đích của các hiệp ước kiểm soát vũ khí là hạn chế sự không chắc chắn đó và do đó, ngăn chặn áp lực chạy đua vũ trang. Nếu không có sự chắc chắn hoàn toàn do các cuộc kiểm tra tại chỗ cung cấp, các sĩ quan quân đội cấp cao, các nhà phân tích tình báo bảo thủ và những người vận động hành lang vũ khí có thể đưa ra "các tình huống xấu nhất" - chẳng hạn như kết luận rằng Nga đang nạp đầy các bệ phóng và có thể bí mật triển khai thêm tên lửa. Sau đó, họ có thể lập luận rằng Hoa Kỳ phải đáp trả tương xứng.

Về mặt chính sách, Hoa Kỳ cho rằng phải duy trì "nhận thức" về sự ngang bằng với Moscow trong kho vũ khí hạt nhân của mình. Và chính sách này vẫn được giữ nguyên từ năm 1970 đến nay. Đáp lại việc Nga hủy bỏ cuộc họp song phương để thảo luận về các cuộc thanh tra trong tương lai, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đã tuyên bố trong một báo cáo vào tháng trước rằng Hoa Kỳ "không thể chứng nhận Liên bang Nga tuân thủ các điều khoản của Hiệp ước New START". Hạ nghị sĩ Mike Rogers, chủ tịch mới của Đảng Cộng hòa trong Ủy ban Quân vụ Hạ viện, tuyên bố rằng giới lãnh đạo quân sự cấp cao của Hoa Kỳ "cần cho rằng Nga đã hoặc sẽ vi phạm các giới hạn của New START".

Có thể để thực hiện chiến lược ngăn chặn của ông Joe Biden, Nghị viện Hoa Kỳ gần đây đã thông qua một khoản tăng khổng lồ trong ngân sách quốc phòng bởi đa số trong lưỡng đảng. Ngân sách bao gồm các quỹ để phát triển vũ khí mới cho cả ba trụ cột của "bộ ba hạt nhân chiến lược" - tên lửa đạn đạo liên lục địa trên đất liền, tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm và máy bay ném bom từ trước khi Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tuyên bố Nga không tuân thủ New START.

Cụ thể, lưỡng viện Hoa Kỳ đã thông qua dự luật chi tiêu quân sự với tổng trị giá 847 tỷ USD - cao hơn 45 tỷ USD so với yêu cầu ngân sách vốn đã rất lớn của Tổng thống Joe Biden. Đây sẽ là ngân sách quân sự lớn nhất của Hoa Kỳ kể từ Thế chiến II. Nhiều người cho rằng ngân sách này để bổ sung lại kho vũ khí đã cung cấp cho Ukraine. Nhưng Monica Montgomery, nhà phân tích chính sách của Trung tâm Kiểm soát và Không Phổ biến Vũ khí, lưu ý rằng chỉ "một phần nhỏ" số tiền trong ngân sách này bù đắp cho lạm phát hoặc vũ khí được gửi đến để chống lại người Nga ở Ukraine.

Cần lưu ý rằng ngân sách này thậm chí còn chưa được điều chỉnh để đáp ứng các mối đe dọa mới hoặc điều chỉnh theo các tình huống mới của Hoa Kỳ. Đây là ngân sách phần lớn được cấu trúc theo đường lối Chiến tranh Lạnh với lớp đệm dày hơn. Nghị viện Hoa Kỳ đã tăng số tiền được phân bổ cho việc đóng tàu từ 27,9 tỷ USD lên 32,6 tỷ đô la; các máy bay của Hải quân và Không quân từ 35,3 tỷ USD lên 40,6 tỷ USD. Ngoài ra còn có sự gia tăng đáng kể trong một số nội dung mới như thêm 8,8 tỷ USD so với 130,1 tỷ USD mà Biden yêu cầu cho nghiên cứu và phát triển, phần lớn liên quan đến AI và chiến tranh mạng.

Cuộc chạy đua vũ trang trên toàn cầu

Trong năm 2022, các quốc gia thành viên NATO đồng ý tăng ngân sách của liên minh quân sự này trong năm 2023, ở mức 1,96 tỷ Euro - tăng 25,8% so với năm trước. Hành động của NATO được cho là được thúc đẩy bởi bất ổn của môi trường an ninh do khủng hoảng Nga - Ukraine gây ra. Việc tăng mạnh chi tiêu cho các hoạt động được tài trợ chung của khối diễn ra khi các thành viên cam kết dành nhiều tiền hơn cho quốc phòng. Nhiều nước NATO cần bổ sung kho dự trữ vũ khí vốn đã bị hao mòn do liên tục hỗ trợ cho Kiev. Ngoài ra, NATO cũng nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng khả năng của khối khi đối mặt với "mối đe dọa từ Nga". 

Ngày 16/12/2022, Nhật Bản đã thông báo về kế hoạch quốc phòng 5 năm trị giá 320 tỷ USD. Đây là ngân sách quốc phòng cao nhất của Nhật kể từ sau Thế chiến II. Với khoản ngân sách này, Nhật Bản sẽ trở thành nước chi tiêu quốc phòng lớn thứ 3 thế giới sau Mỹ và Trung Quốc. Nhật Bản dự kiến dùng số tiền này để gia tăng năng lực của lực lượng phòng vệ. Theo đó, từ năm 2023-2027, Nhật Bản chi số tiền trên để hiện đại hóa lực lượng quân sự, mua sắm khí tài.

Nga được cho là cũng sẽ tăng mạnh chi tiêu quốc phòng nhằm đáp ứng nhu cầu từ cuộc xung đột kéo dài và ngày càng tốn kém tại Ukraine. Nga dự kiến sẽ chi 4.982 tỷ rúp (86 tỉ USD) cho quốc phòng trong năm 2023, tăng 43% so với kế hoạch ban đầu là 3.473 tỷ rúp.

Trước những lo ngại về mất an ninh toàn cầu, không chỉ các cường quốc quân sự mà những nước nhỏ hơn như Romania, Ðan Mạch và Ba Lan cũng đẩy mạnh chi tiêu quốc phòng. Hồi tháng 9 năm ngoái, Thủ tướng Ba Lan Mateusz Morawiecki tuyên bố nước này sẽ chi từ khoảng 21,4-27,8 tỷ USD, tương đương 3-4% GDP cho việc nâng cấp quân đội vào năm 2023.

Dù đối mặt với các vấn đề nội bộ, khó khăn về kinh tế do hậu quả từ xung đột Nga – Ukraine… song theo tiếng gọi, hô hào từ Washington, Brussels chi ra hàng tỷ euro để hỗ trợ Ukraine. Tháng 12 năm ngoái, EU nhất trí sẽ cung cấp cho Ukraine gói hỗ trợ tín dụng trị giá 18 tỷ euro (18,9 tỷ USD) trong năm 2023. Viễn cảnh xung đột giữa Nga và Ukraine kéo dài sẽ đẩy các quốc gia châu Âu tình thế "tiến thoái lưỡng nan", khi phải tìm cách cân bằng giữa nguồn lực nội tại và sự hỗ trợ cho Kiev.

Hoa Kỳ và Nga đang ở trong tình trạng mâu thuẫn chưa thể dừng lại. Điều đó khó có thể thay đổi chừng nào tổng thống Putin còn nắm quyền và quân đội Nga vẫn ở Ukraine. Nhưng hai nước có một số lợi ích chung, một trong số đó là ngăn chặn một cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân mới. Trong phát biểu của mình, ông Putin đã nhấn mạnh và lặp lại rằng ông "không rút khỏi hiệp ước", đồng thời nói thêm "không có mối liên hệ nào giữa vấn đề New START và xung đột Ukraine, các hành vi thù địch khác, hành động của phương Tây đối với đất nước chúng ta".

Tuy nhiên, với nỗi sợ Nga cùng e ngại "nếu Nga dùng vũ khí hạt nhân" sẽ đẩy nhiều nước vào cuộc chạy đua vũ trang mới với những khoản chi tiêu khổng lồ cho quốc phòng trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang gần đến ngưỡng suy thoái do ảnh hưởng của đại dịch và bất ổn về địa chính trị trong 2 năm vừa qua.

(Dịch tổng hợp từ nhiều nguồn)

Bài liên quan

Xung đột Ukraine gây ra cuộc khủng hoảng lương thực tồi tệ nhất kể từ năm 2008

Tỉ phú Nga đề nghị chuyển 1 tỉ USD cho Ukraine với hy vọng giảm nhẹ trừng phạt

3 tập đoàn Mỹ mua 17 triệu ha đất nông nghiệp của Ukraine

Phản ứng của quốc tế về thỏa thuận xuất khẩu ngũ cốc giữa Nga-Ukraine