Cơ hội mới cho xuất khẩu khoáng sản Việt Nam

Trong bối cảnh căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc vẫn chưa hạ nhiệt, cả hai bên không ngừng gia tăng các biện pháp trả đũa nhằm gây sức ép lẫn nhau, trong đó đáng chú ý là việc sử dụng các rào cản phi thuế quan, đặc biệt là trong lĩnh vực nguyên liệu chiến lược.

Một trong những động thái đáng lo ngại từ phía Trung Quốc là việc siết chặt kiểm soát, thậm chí tiến tới cấm xuất khẩu một số kim loại và khoáng sản quý hiếm sang Mỹ. Điều này không chỉ tạo ra thách thức lớn đối với nền kinh tế Mỹ nói chung mà đặc biệt còn ảnh hưởng nghiêm trọng tới lĩnh vực quốc phòng và các ngành công nghệ mũi nhọn.

Theo báo cáo “Critical Minerals and the Trade War for National Security” do Govini – công ty công nghệ quốc phòng có trụ sở tại Hoa Kỳ – công bố vào tháng 5/2025, Trung Quốc hiện nắm giữ một vị thế áp đảo trong chuỗi cung ứng các khoáng sản quan trọng có vai trò sống còn đối với hoạt động sản xuất quốc phòng và công nghệ cao của Mỹ. Việc Trung Quốc kiểm soát xuất khẩu các nguyên liệu chiến lược có thể tác động trực tiếp đến hơn 75% chuỗi cung ứng thiết bị vũ khí của Mỹ.

Cụ thể, khoảng 80.000 bộ phận trong các hệ thống vũ khí tối tân hiện đang phụ thuộc vào những nguyên tố như antimon, gallium, germanium, tungsten và tellurium – những khoáng sản mà Trung Quốc hiện đang chiếm thị phần lớn hoặc nắm giữ độc quyền khai thác và tinh luyện.

Báo cáo cảnh báo rằng gần 78% toàn bộ hệ thống vũ khí của Bộ Quốc phòng Mỹ có nguy cơ bị gián đoạn hoặc đình trệ nếu các dòng khoáng sản này bị Trung Quốc hạn chế xuất khẩu.

Không dừng lại ở đó, Trung Quốc hiện còn kiểm soát hơn 90% công suất sản xuất toàn cầu đối với 17 nguyên tố đất hiếm – nhóm khoáng sản thiết yếu trong sản xuất máy bay chiến đấu, thiết bị định vị, radar, pin hiệu năng cao, xe điện, tuabin gió, điện thoại thông minh và hàng loạt sản phẩm công nghệ cao khác. Đây là một lợi thế chiến lược khổng lồ mà Trung Quốc có thể sử dụng như một công cụ để gây sức ép trong các cuộc đàm phán thương mại hoặc địa chính trị.

Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa hai cường quốc ngày càng gia tăng, việc kiểm soát nguồn cung khoáng sản không chỉ là vấn đề thương mại đơn thuần mà đã trở thành một vấn đề an ninh quốc gia mang tính hệ thống.

Căng thẳng thương mại Mỹ-Trung không chỉ khiến ngành quốc phòng Mỹ đối diện với nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng mà còn gây ra ảnh hưởng lan tỏa đến các ngành công nghiệp then chốt như sản xuất chất bán dẫn, năng lượng tái tạo và thiết bị viễn thông. Cuộc xung đột này đã làm sâu sắc thêm sự bất ổn của thị trường toàn cầu, buộc Mỹ và các đồng minh phải nhanh chóng đẩy mạnh các biện pháp ứng phó, trong đó có việc đa dạng hóa nguồn cung khoáng sản, đầu tư vào công nghệ tái chế, đồng thời tăng cường hợp tác với các quốc gia sở hữu tiềm năng tài nguyên dồi dào nhưng chưa được khai thác hiệu quả.

Từ bối cảnh nêu trên, chúng tôi tập trung phân tích nhóm các khoáng sản có vai trò chiến lược, đang được Trung Quốc kiểm soát phần lớn, và Việt Nam hiện có trữ lượng khai thác đáng kể. Các loại khoáng sản này bao gồm: bismuth, antimon, vonfram, florit và titan – những nguyên liệu quan trọng không chỉ trong sản xuất quốc phòng mà còn trong ngành công nghiệp điện tử, hàng không vũ trụ và năng lượng.

Khả năng tận dụng chiến tranh thương mại Mỹ - Trung

Theo báo cáo “Critical Mineral Resources: National Policy and Critical Minerals List” được Quốc hội Mỹ công bố vào tháng 2/2025, hiện có 19 loại khoáng sản được đánh giá là có mức độ rủi ro cao do Hoa Kỳ phụ thuộc lớn vào nguồn cung từ nước ngoài, trong đó Trung Quốc là quốc gia chi phối đáng kể nhất.

Nếu căng thẳng thương mại và địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc tiếp tục leo thang, Trung Quốc có thể gia tăng mức độ kiểm soát đối với khoáng sản hiếm theo lộ trình từng bước. Cụ thể, các biện pháp có thể được triển khai theo thứ tự sau:

Một là hạn chế xuất khẩu đất hiếm, một động thái đã từng được Trung Quốc áp dụng trong quá khứ và có khả năng được tái sử dụng như một đòn bẩy chiến lược.

Hai là chuyển các khoáng sản hiện đang nằm trong diện hạn chế sang diện cấm xuất khẩu hoàn toàn (các khoáng sản trước khi bị cấm xuất khẩu sang Mỹ đều trải qua giai đoạn bị hạn chế).

Ba là áp dụng hạn chế đối với các khoáng sản chưa nằm trong bất kỳ diện kiểm soát nào, mở rộng sự tác động đến chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt là với Mỹ.

Thực tế, sự phụ thuộc của Mỹ vào Trung Quốc về phần khoáng sản chiến lược là nhiều nhưng không phụ thuộc hoàn toàn. Ngoài Trung Quốc, Mỹ cũng đã đa dạng hóa nguồn nhập khẩu của mình. Ví dụ: Khoáng sản Tellurium nằm trong danh sách khoáng sản chủ lực và phụ thuộc nguồn cung vào Trung Quốc. Tuy nhiên, cơ cấu nhập khẩu Tellurium của Mỹ năm 2024 đã có sự thay đổi, trong đó, Mỹ chủ yếu nhập khẩu từ Đức (chiếm gần 75% cơ cấu nhập khẩu).

Lĩnh vực khai khoáng là một trong những ngành công nghiệp trọng điểm của Việt Nam, mang tầm chiến lược và đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy nền kinh tế thông qua hoạt động xuất khẩu cũng như cung cấp nguyên liệu đầu vào cho các ngành sản xuất khác.

Được thiên nhiên ưu đãi, Việt Nam có nguồn tài nguyên khoáng sản đa dạng, bao gồm hơn 60 loại khác nhau, từ kim loại quý như vàng, bạc, đồng đến các khoáng chất phục vụ công nghiệp như than đá, apatit và titan. Đặc biệt, dầu mỏ và khí đốt chiếm trữ lượng đáng kể với khoảng 6 tỷ tấn dầu và 4000 tỷ m3 khí, phân bố rộng khắp các bồn trầm tích từ Bắc vào Nam.

Việt Nam đang áp dụng thuế tài nguyên - loại thuế gián thu áp dụng đối với tổ chức, cá nhân khai thác tài nguyên thiên nhiên, bao gồm khoáng sản, dầu khí, sản phẩm rừng, hải sản, nước thiên nhiên và các tài nguyên khác do Nhà nước quy định. Mức thuế cho khoáng sản kim loại dao động từ 5 – 25%, trong đó đất hiếm có mức thuế từ 12 – 25%. Thuế này nhằm quản lý hiệu quả tài nguyên, đảm bảo nguồn thu ngân sách và khuyến khích khai thác bền vững.

Báo cáo mới đây của Công ty cổ phần quản lý Quỹ trí tuệ Việt Nam đánh giá, trong trường hợp Trung Quốc tiếp tục hạn chế xuất khẩu khoáng sản, Việt Nam có cơ hội hưởng lợi đáng kể, do:

Thứ nhất, nguồn cung giảm sẽ đẩy giá khoáng sản trên thị trường thế giới tăng cao, giúp các doanh nghiệp khai thác trong nước thu được lợi nhuận lớn hơn.

Thứ hai, nhu cầu tăng có thể thúc đẩy sản lượng khai thác trong nước, tận dụng nguồn tài nguyên sẵn có.

Thứ ba, các dự án khai thác mới có thể được triển khai để đáp ứng nhu cầu thị trường, mở rộng quy mô ngành công nghiệp khai khoáng. Đặc biệt, đây cũng là cơ hội để Việt Nam hợp tác với các đối tác chiến lược như Mỹ trong các dự án khai thác, vừa nâng cao công nghệ, vừa đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, giảm phụ thuộc vào một số thị trường truyền thống.

Hiện nay, thị trường chứng khoán Việt Nam có 28 doanh nghiệp ngành khoáng sản đang niêm yết. Trong đó, một số doanh nghiệp đáng chú ý đang nắm giữ và khai thác các loại khoáng sản có tính chiến lược bao gồm: Bismuth, vonfram, florit - CTCP Masan High-Tech Materials (UPCoM: MSR); Antimon - CTCP Cơ khí và Khoáng sản Hà Giang (HNX: HGM); Titan - CTCP Khoáng sản Bình Định (HOSE: BMC).