Chiến tranh thương mại và tác động đến Việt Nam

Chiến tranh thương mại

1.1. Tổng quan về chiến tranh thương mại

Thuật ngữ Chiến tranh thương mại (trade war) đã và đang thu hút được nhiều sự quan tâm kể năm 2018, sau khi hai nền kinh tế lớn nhất thế giới là Hoa Kỳ và Trung Quốc tuyên bố sẽ áp dụng các mức thuế quan cao đối với các mặt hàng nhập khẩu từ quốc gia đối tác (Itakura, 2020).

Tuy nhiên, theo Clark (1928) xác định, chiến tranh thương mại đã manh nha xuất hiện từ những năm 1970. Theo đó, các xung đột xuất phát từ chính trị có thể leo thang đến xung đột quân sự và tạo ra ảnh hưởng tiêu cực lên các hoạt động thương mại xuất nhập khẩu giữa các quốc gia tham chiến. Do đó, ban đầu, các hành động can thiệp vào thương mại giữa các quốc gia chủ yếu xuất phát từ lý do chính trị và quân sự. Điển hình là, để ngăn chặn sự thâm nhập của các thương nhân Anh Quốc vào cuộc chiến tại Pháp, vua Louis XIV đã đưa ra lệnh cấm nhập khẩu hàng hóa do Anh sản xuất. Theo sự phát triển của thời gian, chiến tranh thương mại đã dần mở rộng quy mô, từ sự tham gia của hai quốc gia thành những cuộc chiến có sức ảnh hưởng đến nền kinh tế của toàn bộ thế giới.

Chen (2025) đề xuất định nghĩa của chiến tranh thương mại như sau: “Chiến tranh thương mại là tranh chấp kinh tế giữa hai quốc gia. Nó có thể xảy ra khi một quốc gia trả đũa các hoạt động thương mại không công bằng của các quốc gia khác bằng các hạn chế thương mại, chẳng hạn như nâng cao mức thuế quan hoặc hạn chế hạn ngạch đối với hàng nhập khẩu”.

Mặc dù có những điểm tương đồng đối với định nghĩa của Chen (2025), nhưng Viện tài chính doanh nghiệp (Corporate Finance Institute – CFI) lại cho rằng, chiến tranh thương mại hiện tại đã không còn chỉ giới hạn giữa hai quốc gia, mà còn có thể liên quan đến xung đột của nhiều bên. Sự xung đột này sẽ leo thang lên mức chiến tranh nếu có sự trả đũa qua lại của các bên tham gia cuộc chiến bằng các biện pháp rào cản thương mại. Theo đó, rào cản thương mại, tương tự như định nghĩa của Chen (2025), sẽ bao gồm thuế quan, hạn ngạch nhập khẩu, trợ cấp trong nước, phá giá tiền tệ và lệnh cấm vận. Những rào cản này được coi là vũ khí chính của các quốc gia khi tham gia chiến tranh thương mại.

Do đó, với mỗi thời điểm khác nhau, các quốc gia có thể đưa ra các biện pháp khác nhau với mục tiêu tối thượng là ngăn chặn hàng nhập khẩu từ quốc gia đối tác, do họ tin rằng doanh nghiệp đến từ quốc gia đối tác đang tham gia thương mại quốc tế theo cách không công bằng, trực tiếp gây tổn hại đến nền công nghiệp trong nước.

Như vậy, có thể thấy, trong suốt chiều dài lịch sử, chiến tranh thương mại luôn xuất hiện nhằm giải quyết mâu thuẫn về mặt kinh tế giữa các bên tham gia với mục tiêu bảo vệ nền kinh tế và sản xuất trong nước. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, chiến tranh thương mại là cuộc chiến mà kết cục của nó là thua – thua (lose – lose) (Lau, 2018). Điều này có nghĩa, trong ngắn hạn, việc áp đặt các rào cản thương mại thường sẽ đạt được mục tiêu ngăn chặn hàng hóa nhập khẩu, từ đó bảo vệ được nền kinh tế trong nước. Tuy nhiên, về lâu dài, chiến tranh chắc chắn sẽ mang lại những bất lợi cho tất cả những nền kinh tế tham gia và cả những quốc gia không tham gia vào chiến tranh thương mại.

1.2 Thực trạng chiến tranh thương mại thế giới hiện nay

Với lịch sử phát triển lâu dài, tính đến thời điểm hiện tại, thế giới đã chứng kiến nhiều cuộc chiến tranh thương mại gây đảo lộn nền kinh tế của các quốc gia tham gia và nền kinh tế toàn cầu. Trong đó, Hoa Kỳ và Anh Quốc được coi là quốc gia tích cực nhất trong việc tham gia vào các cuộc chiến thương mại (Bảng 1).

Nguồn: Tổng hợp từ tác giả

Thông qua các cuộc chiến trên, có thể thấy, dù xuất phát từ lý do gì, một khi cuộc chiến tranh thương mại leo thang, với các biện pháp trả đũa liên tục được tung ra, sản lượng thương mại hàng hóa giữa hai quốc gia sẽ ngay lập tức bị ảnh hưởng tiêu cực. Do đó, nếu có càng nhiều bên tham gia cuộc chiến, nền kinh tế thế giới sẽ bị ảnh hưởng nặng nề.

Trên thực tế, tính đến nay, cuộc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung vẫn chưa khép lại. Thậm chí, theo chuyên trang Control Risks, cuộc chiến đang có xu hướng leo thang, trở thành một cuộc chiến tranh toàn cầu với những nguy cơ tiềm ẩn cho toàn bộ nền kinh tế vào năm 2025. Theo đó, có ba lý do chính sẽ thúc đẩy cuộc chiến tranh thương mại này ngày càng leo thang trong năm 2025:

Thứ nhất, vào cuối năm 2024, Trung Quốc cho thấy đã và đang chuẩn bị sẵn sàng cho một cuộc chiến thương mại toàn cầu với các công cụ để chống lại thuế quan, kiểm soát xuất khẩu và lệnh trừng phạt. Một trong những công cụ mà doanh nghiệp Trung Quốc và các quốc gia đầu tư vào Trung Quốc tiến hành sử dụng trong thời điểm này là dịch chuyển dây chuyền sản xuất. Tuy nhiên, theo đánh giá của Control Risks, với việc các quốc gia đã phát triển, đặc biệt ở châu Âu đang muốn giảm rủi ro bằng cách hạn chế sự phụ thuộc gián tiếp vào Trung Quốc, thì tình huống mắc kẹt giữa cuộc chiến này chắc chắn sẽ xảy ra khi mà số lượng công ty đa quốc gia hiện tại vẫn đang đầu tư vào Trung Quốc là rất lớn.

Thứ hai, Chính quyền Trump vẫn cho thấy sự không nhân nhượng trong việc đối mặt với cuộc chiến này, khi tiếp tục áp thuế bổ sung 25% với hàng hóa từ Canada và Mexico, và 10% với hàng hóa đến từ Trung Quốc. Đồng USD giảm càng khiến cho khả năng xuất khẩu giảm, từ đó có thể bảo vệ được nền kinh tế trong nước.

Thứ ba, sự phát triển của công nghệ cùng yếu tố toàn cầu hóa đang khiến vai trò của chuỗi cung ứng toàn cầu ngày càng quan trọng với sự tham gia của nhiều bên. Do đó, với ảnh hưởng từ hai lý do trên, khi các quốc gia thứ ba tham gia vào chuỗi cung ứng bị mắc kẹt giữa cuộc chiến, kịch bản khả dĩ nhất là họ cũng sẽ phải đưa ra các biện pháp để bảo vệ mình.

Với tác động sâu rộng và mang tính chất toàn cầu của cuộc chiến này, chắc chắn nền kinh tế Việt Nam cũng sẽ bị ảnh hưởng. Phần tiếp theo của bài báo sẽ phân tích chi tiết hơn về các ảnh hưởng mà nền kinh tế Việt Nam phải đối mặt trong thời gian tới.

Tác động của chiến tranh thương mại đến Việt Nam

2.1 Tác động tích cực

Như đã đề cập ở trên, khi các doanh nghiệp Trung Quốc cùng các tập đoàn đa quốc gia ở nước thứ ba bị mắc kẹt giữa cuộc chiến, họ sẽ cần phải tìm đến các quốc gia đang đứng ngoài vòng chiến nhằm tìm kiếm nguồn cung thay thế, thay đổi vị trí địa lý của nhà máy để tránh bị đánh thuế suất cao. Do đó, Việt Nam sẽ là điểm đến lý tưởng cho các doanh nghiệp này. Đặc biệt, Việt Nam còn được nhận định sẽ có thể tận dụng được các lợi thế từ cuộc chiến với mối quan hệ thương mại và đầu tư hai chiều với hai cường quốc chủ chiến là Trung Quốc và Hoa Kỳ.

Do đó, đối mặt với cuộc chiến này, cho tới nay, vẫn tồn tại những lợi ích ngắn hạn mà doanh nghiệp Việt Nam có thể chủ động nắm lấy.

Thứ nhất, khi Mỹ áp thuế suất nhập khẩu cao đối với mặt hàng xuất khẩu từ Trung Quốc, Việt Nam sẽ là thị trường mà các doanh nghiệp Hoa Kỳ chủ động tìm kiếm nhằm giảm giá nhập khẩu. Do đó, đây sẽ là cơ hội để các doanh nghiệp Việt Nam mở rộng thị trường sau châu Mỹ, đặc biệt là với các mặt hàng thế mạnh của Việt Nam như dệt may, điện tử, và đồ gỗ.

Thứ hai, với xu hướng chuyển dịch sản xuất nhằm tránh thuế quan nhập khẩu, Việt Nam sẽ là điểm thu hút vốn đầu tư nước ngoài từ các doanh nghiệp đến từ cả hai quốc gia và các quốc gia thứ ba bị ảnh hưởng. Trên thực tế, trong nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump, Việt Nam đã được hưởng lợi đáng kể từ cuộc chiến này khi mà nhiều doanh nghiệp đã chuyển nhà máy sang Việt Nam, từ đó gián tiếp giúp Việt Nam đạt thặng dư thương mại với các thị trường như Hoa Kỳ, Trung Quốc, và Mexico. Tuy nhiên, với phân tích từ Control Risks, khi các quốc gia đã phát triển thận trọng hơn với việc chuyển dịch chuỗi cung ứng, dòng vốn FDI vào Việt Nam hoàn toàn có thể bị chững lại vào năm nay.

Thứ ba, năm 2024 đánh dấu thời kỳ nền kinh tế Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ với nhiều Hiệp định thương mại tự do được ký kết. Điển hình, với hai hiệp định là CPTPP và EVFTA, doanh nghiệp Việt Nam có thể né tránh được các công cụ thuế quan, từ đó thâm nhập vào các thị trường đã phát triển có tham gia vào cuộc chiến như Châu Âu, Canada, và Mexico. Đặc biệt, hiệp định ACFTA được ký kết giữa các quốc gia ASEAN và Trung Quốc sẽ là công cụ giúp cho doanh nghiệp Việt Nam vẫn có thể hưởng lợi từ thuế quan thấp khi xuất khẩu sang thị trường tỷ dân. Nói cách khác, với hàng loạt Hiệp định thương mại tự do đã được ký kết, Việt Nam sẽ tạo được lợi thế cạnh tranh lớn trong trường hợp chiến tranh thương mại ngày càng mở rộng.

Tuy nhiên, với Hoa Kỳ, hiện tại Việt Nam chưa có hiệp định thương mại tự do song phương, các ưu đãi về thương mại chủ yếu còn đang dựa vào TIFA hay Hiệp định khung về thương mại và đầu tư và BTA, Hiệp định thương mại song phương Việt Nam. Điều này có nghĩa, FTA sẽ không phải là lá chắn hoàn hảo cho doanh nghiệp Việt Nam để vượt qua thử thách và nắm lấy thời cơ trong cuộc chiến tranh thương mại này.

2.2 Tác động tiêu cực

Song song với các tác động tích cực ngắn hạn mà nền kinh tế Việt Nam có thể tận dụng thông qua cuộc chiến tranh thương mại toàn cầu, vẫn còn rất nhiều thử thách và khó khăn mà doanh nghiệp cũng như nền kinh tế Việt Nam phải đối mặt.

Trước hết, việc các quốc gia áp thuế nhập khẩu cao ban đầu có thể tạo được cơ hội cho doanh nghiệp Việt Nam xâm nhập thị trường. Tuy nhiên, về lâu dài, với việc suy giảm thương mại toàn cầu, nhu cầu tiêu dùng toàn cầu sẽ giảm sút, hàng hóa từ Việt Nam được ưu đãi về thuế quan sẽ mất dần khả năng thâm nhập sâu vào các thị trường mới này.

Thứ hai, các doanh nghiệp đa quốc gia sẽ có những tính toán riêng đối với dây chuyền sản xuất của mình, nên việc chuỗi cung ứng toàn cầu bị gián đoạn khi chiến tranh leo thang là điều có khả năng cao sẽ xảy ra. Với mối liên kết chặt chẽ với các chuỗi cung ứng toàn cầu, bất kỳ sự gián đoạn nào cũng sẽ tạo ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng sản xuất và kinh doanh của doanh nghiệp Việt Nam

Thứ ba, với các biện pháp trả đũa được tung ra từ nhiều bên, sự ổn định về tỷ giá giữa các đồng ngoại tệ sẽ có khả năng bị đe dọa. Cuối năm 2024, đồng USD đã chứng kiến đà tăng liên tục kể từ khi ông Trump đắc cử. Với hiện tượng này, các nhà đầu tư sẽ có xu hướng rút vốn khỏi các quốc gia có giá trị đồng tiền thấp, đặc biệt là Trung Quốc nói riêng và các quốc gia thuộc châu Á nói chung. Mặc dù áp lực về việc thoái vốn này không lớn như với Trung Quốc, nhưng Việt Nam cũng sẽ chịu áp lực từ việc đồng nội tệ xuống giá, từ đó đẩy cao chi phí nhập khẩu, gây ra sự thâm hụt trong cán cân thương mại.

Cuối cùng là lo ngại về tính chất pháp lý. Trên thực tế, mặc dù vẫn còn tấm khiên FTA, nhưng Việt Nam hoàn toàn có thể bị nghi ngờ là nơi tránh thuế cho các doanh nghiệp Trung Quốc muốn tiếp cận thị trường Hoa Kỳ. Do đó, Hoa Kỳ có thể đặt vấn đề và tiến hành điều tra cũng như áp đặt các biện pháp trừng phạt với các mặt hàng mà Việt Nam chỉ tiến hành gia công, giá trị gia tăng thấp, nhưng lại có nguồn gốc xuất xứ là “Made in Vietnam”. Điều này là rủi ro rất lớn trong tương lai mà cả doanh nghiệp và các Bộ, ban ngành có liên quan phải có biện pháp chuẩn bị đối phó.

Kiến nghị giải pháp

Hiện nay, việc chuẩn bị các kịch bản để tận dụng được cơ hội cũng như đối phó với các thách thức mà chiến tranh thương mại toàn cầu đem lại. Thủ tướng Phạm Minh Chính, trong bài phát biểu tại cuộc họp Chính phủ ngày 05/02/2025 đã chỉ đạo: “Hãy chuẩn bị cho kịch bản xảy ra chiến tranh thương mại thế giới trong năm nay”.

Như vậy, Chính phủ Việt Nam đã và đang có những bước tiến nhằm tiếp cận năm 2025 hứa hẹn nhiều khó khăn. Để có thể cụ thể hơn các giải pháp nhằm giúp doanh nghiệp và nền kinh tế Việt Nam vượt qua khó khăn trong năm 2025, bài viết kiến nghị các giải pháp sau:

3.1. Về phía Chính phủ và các Bộ, Ban ngành

Như đã trình bày ở trên, FTA sẽ là tấm khiên giúp cho doanh nghiệp Việt Nam tận dụng cơ hội và chủ động vượt qua thách thức. Tuy nhiên, các FTA hiện nay vẫn chưa đầy đủ và phần lớn phụ thuộc vào khả năng vận dụng các ưu đãi của doanh nghiệp Việt Nam. Do đó, các cơ quan quản lý cần có biện pháp hỗ trợ doanh nghiệp hiểu và áp dụng hiệu quả các FTA để tận dụng các ưu đãi thuế quan và tiếp cận các thị trường tiềm năng.

Bên cạnh đó, trong tương lai dài hạn, Việt Nam cần nhanh chóng hoàn thiện hành lang pháp lý về Chống gian lận xuất xứ và chuyển tải, tránh để lại nghi ngờ đối với các cơ quan điều tra Hoa Kỳ. Không những thế, với tình hình biến chuyển tỷ giá nói riêng và tình hình kinh tế thế giới nói chung, các cơ quan chức năng cần nhanh chóng có những kế hoạch phòng ngừa các rủi ro tỷ giá, rủi ro pháp lý, và rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng. Đặc biệt, các chương trình hành động của Chính phủ cần phải được truyền thông rộng rãi đến các doanh nghiệp nhằm hướng dẫn, chỉ đạo doanh nghiệp thực hiện kinh doanh trong bối cảnh còn nhiều bất ổn.

3.2 Về phía doanh nghiệp

Doanh nghiệp là đối tượng trực tiếp tham gia vào hoạt động thương mại toàn cầu. Do đó, các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp có tham gia vào quá trình sản xuất, xuất khẩu, cần thực hiện các biện pháp sau:

Doanh nghiệp Việt Nam cần chủ động đa dạng hóa thị trường và sản phẩm, tránh việc phụ thuộc vào hai quốc gia là Trung Quốc và Hoa Kỳ.

Cập nhật thường xuyên các quy định về thương mại, xuất xứ hàng hóa của các thị trường xuất khẩu. Để làm được điều này, doanh nghiệp cần cập nhật thông tin từ Chính phủ kịp thời, song song với việc tham gia vào các hiệp hội ngành hàng để có thể cập nhật thông tin và kinh nghiệm.

Theo Thông tư 16/2014/TT-NHNN hướng dẫn về việc mở và sử dụng tài khoản ngoại tệ tại Việt Nam và Thông tư thông tư 12/2022/TT-NHNN về Hướng dẫn về quản lý ngoại hối đối với việc vay, trả nợ nước ngoài của doanh nghiệp, doanh nghiệp Việt Nam có nhu cầu giao dịch bằng ngoại tệ thông qua hình thức xuất, nhập khẩu được quyền mở các tài khoản ngoại tệ. Với kịch bản về việc tỷ giá có thể biến động mạnh, doanh nghiệp Việt Nam cần chủ động mở các tài khoản tiền gửi ngoại tệ có kỳ hạn thay vì dựa hoàn toàn vào tài khoản thanh toán ngoại tệ nhằm phòng tránh rủi ro tỷ giá khi tỷ giá USD đang lên cao.

Cuối cùng, doanh nghiệp cần chủ động nâng cao khả năng sản xuất, nguồn nhân lực và chất lượng dây chuyền sản xuất để có thể tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Hiện nay, doanh nghiệp Việt Nam vẫn đang tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu với mức độ đóng góp giá trị gia tăng thấp, do quy mô nhỏ và khó khăn về tài chính cũng như công nghệ.

Theo báo cáo của Chuyên trang Báo cáo viên, Trang tin của Ban tuyên giáo và dân vận Trung ương, nhiều doanh nghiệp có tỷ lệ nội địa hóa sản phẩm là 55% nhưng thực chất chỉ là 18% khi được thẩm định lại. Do đó, việc tăng cường khả năng sản xuất sẽ giúp cho doanh nghiệp có khả năng tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu, tránh được rủi ro về pháp lý cũng như đứt gãy chuỗi cung ứng.