Sau khi thị trường chứng khoán Việt Nam tạo đỉnh ngắn hạn vào ngày 9/4/2018, chỉ số VN30 Index đã ghi nhận mức giảm mạnh từ 1.177 điểm xuống 899 điểm tại ngày 13/7/2018, tương ứng mức giảm 23,6%. Sự sụt giảm mạnh về điểm số này có thể coi là một trong những nguyên nhân kéo theo sự sụt giảm của thanh khoản thị trường khi thống kê khối lượng giao dịch trung bình 15 phiên của các mã cổ phiếu thuộc VN30 Index tại thời điểm hiện chỉ còn đạt 42,79 triệu cổ phiếu, giảm 34,3 % so với mức đỉnh đầu tháng 4.

Có nhiều nguyên nhân dẫn tới việc thị trường giảm điểm mạnh trong thời gian qua và rơi vào trạng thái giao dịch trầm lắng trong vài tuần gần đây, dù hầu hết cổ phiếu sau thời gian dài rớt giá đã về mức định giá hợp lý. Một trong những nguyên nhân của tình trạng kể trên là sự xuất hiện của sản phẩm hợp đồng tương lai chỉ số.

Với đặc thù của một sản phẩm tài chính sử dụng đòn bẩy cao (mức ký quỹ tối thiểu ban đầu là 10% và mới được điều chỉnh lên 13%), giao dịch được cả hai chiều Mua và Bán khống cũng như cho phép nhà đầu tư chốt lời ngay trong phiên, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 thực sự đã thu hút được lượng lớn nhà đầu tư tham gia giao dịch kể từ khi thị trường biến động mạnh.

Tuy nhiên, do giá cả của hợp đồng tương lai biến động rất nhanh trong phiên và bị ảnh hưởng tức thì bởi một số cổ phiếu hoặc nhóm cổ phiếu có ảnh hưởng lớn đã khiến hơn 90% nhà đầu tư thua lỗ, theo nguồn tin từ một quan chức của cơ quan quản lý thị trường. Ngoài ra, hiện tại các định chế rất ít tham gia vì một số lý do quan trọng. Thứ nhất, chỉ số cơ sở VN30 mặc dù đã được chuẩn hóa theo tiêu chuẩn quốc tế nhưng độ phủ chưa cao. Thứ hai, mức giới hạn 10.000 hợp đồng mở tối đa cho một nhà đầu tư tổ chức khiến công tác phòng ngừa rủi ro cho danh mục cơ sở có giá trị rất lớn của họ không có nhiều ý nghĩa thực tế. 

Theo số liệu thống kê của Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội, tổng số lượng tài khoản phái sinh tại thời điểm cuối tháng 6/2018 đã đạt 35.275 tài khoản, gấp 2 lần so với cuối năm 2017, trong đó 98% số lượng tài khoản phái sinh mới mở thuộc về nhà đầu tư cá nhân. Về thanh khoản, khối lượng giao dịch trung bình 15 phiên của hợp đồng tương lai tháng hiện tại đã đạt 140.900 hợp đồng, gấp 8,4 lần so với thời điểm chứng khoán cơ sở tạo đỉnh.

Dù mục đích chính của các sản phẩm hợp đồng tương lai chỉ số là giúp nhà đầu tư phòng hộ rủi ro, nhưng số liệu thống kê cho thấy trong số khoảng 140.000 hợp đồng tương lai giao dịch trung bình mỗi ngày thì số lượng hợp đồng mở tồn tại (OI) chỉ từ 10.000 - 12.000 hợp đồng. Điều này cho thấy có một tỷ lệ rất lớn nhà đầu tư sử dụng hợp đồng tương lai chỉ số VN30 Index để đầu cơ xu hướng, đặc biệt trong thị trường giá xuống.

Nhiều ý kiến cho rằng thị trường chứng khoán phái sinh có đặc tính đầu cơ cao không kém “sòng bạc”, với sự tham gia phần lớn của các tay chơi nhỏ lẻ.  

Việc dịch chuyển thanh khoản nhanh từ thị trường chứng khoán cơ sở sang thị trường chứng khoán phái sinh khiến các cơ quan quản lý thị trường bước đầu phải đưa ra các biện pháp điều chỉnh, bắt đầu từ việc nâng tỷ lệ ký quỹ ban đầu từ 10% lên 13% cũng như xem xét lại cách tính toán chỉ số cơ sở VN30 Index. Một điều đáng lưu ý ở đây là, trước khi cơ quan quản lý thị trường quyết định nâng tỷ lệ ký quỹ lên 13% (áp dụng từ ngày 18/7) thì các thành viên thị trường được phép cung cấp dịch vụ chứng khoán phái sinh cũng đã yêu cầu một tỷ lệ ký quỹ cao hơn mức này đối với nhà đầu tư.

Trong khi kênh chứng khoán phái sinh ngày một thăng hoa, thu hút mạnh dòng tiền đầu tư (tổng giá trị hợp đồng danh nghĩa lên tới 14.000 tỷ đồng/phiên) thì kênh cổ phiếu cơ sở, vốn là huyết mạch quan trọng của nền kinh tế, dẫn vốn giúp cộng đồng doanh nghiệp lớn mạnh, lại đang ngày càng bị teo tóp thanh khoản vì các cơ chế còn cứng nhắc.

Để hạn chế những mặt tiêu cực của chứng khoán phái sinh, một số giải pháp ngắn và trung dài hạn từng được áp dụng ở các thị trường khu vực cần được nghiên cứu áp dụng.

Về mặt ngắn hạn, cần tiếp tục nâng mức ký quỹ ban đầu trong giao dịch hợp đồng tương lai chỉ số (cân nhắc lên 15-20%).

Đào tạo nhà đầu tư về các sản phẩm phái sinh đang giao dịch và sắp ra mắt để nhà đầu tư hiểu bản chất của sản phẩm, cơ hội và rủi ro lớn kèm theo khi nhà đầu tư tham gia giao dịch.

Về trung và dài hạn, cần nâng cao tính hấp dẫn của thị trường chứng khoán cơ sở bằng việc rút ngắn thời gian thanh toán (có thể xuống T0 như thị trường phái sinh) cũng như giám sát việc công bố thông tin của các tổ chức niêm yết trên thị trường, giúp thị trường trở nên mình bạch hơn.

Ngoài ra, cơ quan quản lý thị trường cần sớm cho ra mắt các chỉ số chứng khoán mới, có độ phủ rộng hơn, phản ánh chính xác hơn diễn biến thị trường, sử dụng làm tài sản cơ sở cho hợp đồng tương lai chỉ số (được biết trong năm 2018, HNX dự kiến đề xuất triển khai hợp đồng tương lai dựa trên chỉ số VNX 200. Chỉ số này sẽ không trùng với VN30, mức độ phủ quát lớn (chiếm gần 90% vốn hóa của thị trường, trong khi VN30 chỉ chiếm gần 50%). Cùng lúc đó, điều chỉnh lại chỉ số VN30 để tránh việc có những cổ phiếu hoặc nhóm cổ phiếu có tác động quá lớn, chi phối và ảnh hưởng tiêu cực lên bộ chỉ số này và thông qua đó là thị trường.

Bài liên quan

Bài học từ thị trường chứng khoán phái sinh Trung Quốc

Nhà đầu tư cá nhân cần cẩn trọng với chứng khoán phái sinh

Lý do Buffett coi chứng khoán phái sinh là bom hẹn giờ

Góc tối của chứng khoán phái sinh